Μονές και εκκλησίες της Σαλαμίνας

Το αρχαιότερο εκκλησιαστικό μνημείο της Σαλαμίνας είναι η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, κοντά στη μονή Αγίου Νικολάου Λεμονιών, που έχει χρονολογηθεί στον 10ο αιώνα. Του επόμενου αιώνα (11ος) είναι οι ομώνυμες εκκλησίες της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, στη Κακή Βίγλα και στο Αιάντειο, ενώ η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Αιάντειο είναι του 12ου αιώνα. Παλιά είναι και η εκκλησία του Αγίου Γρηγορίου στην Ψιλή Άμμο.

Η μητρόπολη του νησιού, αφιερωμένη στον Άγιο Μηνά, περιλαμβάνει αξιόλογες αγιογραφίες, ενώ ο άμβωνας και το δεσποτικό είναι έργα του Γιαννούλη Χαλεπά.

Κοντά στη πόλη της Σαλαμίνας, πάνω στο Λόφο Πατρίς υψώνεται η εκκλησία της Παναγίας Ελευθερώτριας, ενώ αντικρυστά της, στο λόφο του Προφήτη Ηλία στέκει το ομώνυμο ιερό κορυφής.

Σε όλους τους οικισμούς υπάρχουν μεγάλες ενοριακές εκκλησίες - όπως για παράδειγμα η μεγαλόπρεπη ενοριακή εκκλησία, αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο, στον ομώνυμο οικισμό - και πολλές μικρότερες, σχεδόν πάντα παλαιότερες, συνοικιακές εκκλησίες.

Τέλος, στην ύπαιθρο χώρα συναντάμε μερικά αξιόλογα παλιά ξωκλήσια, μάρτυρες αγροτικών συνοικήσεων κατά τις ταραγμένες περιόδους, όπως ο Άγιος Γεώργιος στο οροπέδιο Γκίνανι.

Μονή Φανερωμένης

Η μονή Φανερωμένης βρίσκεται στο ΒΔ ακρωτήρι της Σαλαμίνας, απέναντι από την περιοχή της Πάχης. Η μονή είναι κτισμένη στη βάση ενός επιμήκους λόφου, πολύ κοντά στη θάλασσα, με την οποία τη χωρίζει ένα ομαλό πλάτωμα. Καθότι η θέση είναι πολύ ευάλωτη, η μονή περικλείται σε ψηλό φρουριακό περίβολο, που ενσωματώνει όλο τον κτιριακό εξοπλισμό και περιβάλει το καθολικό. Στη νοτιοδυτική γωνία του συγκροτήματος της μονής σώζεται ισχυρός αμυντικός πύργος.

Το αρχικό καθολικό ήταν τρίκλιτη βασιλική με σταυροθόλια στα πλάγια κλίτη και ξυλόστεγο κεντρικό κλίτος. Το κτίσμα ανεγέρθη πριν τον 15ο αιώνα πάνω σε λείψανα παλιότερου ναού, πιθανόν του 13ου ή του 14ου αι., που και αυτό εικάζεται ότι πήρε τη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Ο αρχικός αυτός ναός υπέστη ποικίλες αλλαγές, διατηρεί ωστόσο τα ιδιαίτερα τυπολογικά στοιχεία της εκάστοτε φάσης, ώστε να θεωρείται κράμα λατινικών και ανατολικών τεχνοτροπιών. Η τοιχοποιΐα αποτελείται κυρίως από ογκόλιθους κογχυλιάτη λίθου δομημένους κατά το ισόδομο σύστημα.

Η μονή ήταν ανδρώα μέχρι το 1944, οπότε μετετράπη σε γυναικεία. Σήμερα φιλοξενεί 18 μοναχές.

Μονή Αγίου Νικολάου στα Λεμόνια

Η μονή του Αγίου Νικολάου Λεμονίων αποτελεί μετεγκατάσταση της παλιάς μονής Αγίου Νικολάου, ερείπια της οποίας βρίσκονται κοντά στο ορεινό πέρασμα Σταυρός. Η παράδοση αναφέρει ότι η παλιά μονή εγκαταλείφθηκε και επανιδρύθηκε στη σημερινή θέση λόγω της έλλειψης νερού, καθότι η μικρή πηγή Καμαρίτσα στέρευε το το καλοκαίρι. Στη νέα θέση, υπήρχε ήδη ο παλαιότατος ναός του Αγίου Γεωργίου του Καλυβίτη και δίπλα μια μεγάλη ανάβλυση, σταθερής ροής, που άρδευε μερικά περιβόλια. Η παλιά αυτή πηγή έχει πλέον μαστευτεί κατάλληλα και έχει πλαισιώνεται από μεγάλη κρηνική κατασκευή.

Δεν είναι σαφές πότε έγινε αυτή η μετακίνηση. Το κωδωνοστάσιο της νέας μονής φέρει την χρονολογία 1742, που μπορεί ωστόσο να αναφέρεται στην κατασκευή του ίδιο ή σε κάποια ενδιάμεση ανακαίνιση του καθολικού. Αρχικά, το μοναστήρι ονομάστηκε μονή Αγίου Νικολάου στο Κανάκιανη, από το όνομα του δάσους και πήρε το προσωνύμιο «των Λεμονιών» γύρω στο 1800, παραφθορά του χαρακτηρισμού "Ελεήμων" (η άποψη ότι το προσωνύμιο δόθηκε σε επίμνηση των λεμονιών που φύτευσε ο τότε ηγούμενος δεν ευσταθεί). Το μοναστικό συγκρότημα είχε εξ' αρχής τη σημερινή δομή, με τον ψηλό, φρουριακό περίβολο, που ενσωματώνει τα κελιά και όλα τα βοηθητικά κτήρια να περιβάλλει το καθολικό, μεγάλη μονόκλιτη βασιλική, αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο. Αρχικά, η μονή ήταν ανδρώα.

Η Σαλαμίνα είναι μικρό νησί και είχε ήδη αρκετά μοναστήρια. Έτσι, η μονή των Λεμονιών, σχετικά απομονωμένη και χωρίς ικανούς πόρους, παρέμεινε ελάχιστα ελκυστική και με μικρό δυναμικό - τέλος, διαλύθηκε με το οθωνικό διάταγμα του 1833. Από τότε και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, τα κτήρια της μονής φιλοξενούσαν τους ρητινοσυλλέκτες και άλλους αγρότες της περιοχής.

Στις αρχές του 20ού αιώνα εγκαταστάθηκε στη μονή ο Δ. Ανδριανός, Κουλουριώτης αγρότης. Ο Ανδριανός μυήθηκε στην τέχνη της αγιογραφίας από επισκέπτες μοναχούς και χάρισε στο ναό πλούσια εικονογράφηση. Η οικογένεια Ανδριανού υπήρξαν μοναδικοί ένοικοι του μεγάλου συγκροτήματος μέχρι το 1923.

Ακολούθησε μια περίοδος άτυπης επαναλειτουργίας της μονής, είτε από παλαιοημερολογίτες, που αναζητούσαν απόμερο καταφύγιο για τη συνέχιση των πρακτικών τους, είτε από κάποιες καλόγριες, που εγκαθίσταντο για μικρό διάστημα. Τελικά, η μονή επανιδρύθηκε επίσημα το 1966 ως γυναικεία και από τότε λειτουργεί, πάντα με πολύ λίγες μοναχές.

Στην αυλή της μονής υπάρχει καταπακτή που οδηγεί σε μικρή σήραγγα, γνωστή ως καταβάσιο: η παράδοση το θέλει να καταλήγει στη θάλασσα ή στο σπήλαιο του Ευριπίδη !

Παλιομονάστηρο Αγίου Νικολάου

Λείψανα μονόχωρου ναού και διαφόρων κτισμάτων στο πλάτωμα Παλιομονάστηρο επισημαίνουν τη θέση παλιάς μονής. Η τοποθεσία είναι κοντά στην πηγή Καμαρίτσα, που έχει επιβιώσει με τη μορφή πηγαδιού. Φαίνεται ότι το ερειπωμένο αυτό συγκρότημα ήταν η αρχική θέση της μονής Αγίου Νικολάου, που εγκαταλείφθηκε λόγω στενότητας των υδατικών πόρων.

Άγιος Γεώργιος στο Γκίνανι

Μικρός, μονόχωρος, σταυρεπίστεγος ναός των αρχών του 15ου αιώνα. Διατηρούνται αξιόλογες τοιχογραφίες, με πιο ενδιαφέρουσες τις παραστάσεις των αγίων Δημητρίου και Γεωργίου, στους οποίους εξίσου είναι αφιερωμένη η εκκλησία, εφίππων. Σε όλο το οροπέδιο Γκίνανι και πιο έντονα γύρω από το ναό, διατηρούνται λείψανα των οικιών και αγροικιών βυζαντινού οικισμού.

Άγιος Ιωάννης Καλυβίτης

Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη είναι το παλαιότερο σωζόμενο εκκλησιαστικό μνημείο της Σαλαμίνας. Η εκκλησία χρονολογείται στα τέλη του 10ου αιώνα και φαίνεται ότι κτίστηκε ως φύλακας της παρακείμενης αξιόλογης πηγής. Πρόκειται για μικρό, μονόχωρο κτίσμα, με ψηλό οκταγωνικό τρούλο. Από τα τέλη του 18ου αιώνα προστέθηκε μικρό κοιμητήριο των μοναχών της παρακείμενης μονής Αγίου Νικολάου, την περίοδο που ήταν ανδρώα.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος