Η περιοχή του Μαραθώνα είναι γνωστή σε όλους τους Έλληνες για περισσότερους από ένα λόγους: οι τρεις πρωταρχικοί είναι η κομβική μάχη του 490 π.Χ. κατά των Περσών, το ομώνυμο φράγμα και ο ταμιευτήρας που ύδρευσε την Αθήνα για σχεδόν 50 χρόνια και η θέση της αφετηρίας της διαδρομής του πασίγνωστου Μαραθώνιου δρόμου αντοχής που γίνεται κάθε χρόνο.

Χάρτης

Γεωγραφία

Η γεωγραφική ενότητα Μαραθώνα περιλαμβάνει τον μεγάλο τριγωνικό κάμπο ανάμεσα στη Νέα Μάκρη, το Σχινιά και το Μαραθώνα, ένα σημαντικό αγροτικό πόρο με εύφορα εδάφη και πολλά νερά, που απλώνεται από τα πόδια των μικρών βουνών Αγριλίκι, Σκάρπα και άλλων λόφων και σβήνει στην επαφή με τη θάλασσα, σχηματίζοντας μια όμορφη καμπύλη και μια ακόμα πιο όμορφη σειρά παραλιών, από τη Ραφήνα και μέχρι το ακρωτήρι Δραγονέρα.

Τα κυριότερα φυσικά στοιχεία του Μαραθώνα είναι το μεγάλο έλος του Σχινιά, στην ανατολική πλευρά της πεδιάδας, η μεγάλη αμμώδης ακτογραμμή στο θαλάσσιο μέτωπο και η αλληλουχία των λόφων και μικρών βουνών που οριοθετούν την περίμετρο της πεδιάδας προς τα δυτικά. Η κατοίκηση στη ζώνη αυτή χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη οικιστική ζώνη της Νέας Μάκρης στα νότια και τον Μαραθώνα στα βόρεια, που κρυμένος στην αγκαλιά των λόφων, προτιμά τις μεγάλες πηγές της Οινόης από την αλμύρα της θάλασσας. Ενδιάμεσα, όλη μεγάλη πεδιάδα καλλιεργείται πολύ αποδοτικά, καθότι αποτελεί το κυριότερο περιβόλι της Αθήνας. Όλα τα κτήματα έχουν κάποια αγροικία ή βοηθητικό κτίσμα και έτσι η πεδιάδα του Μαραθώνα μοιάζει σαν αραιοκατοικημένο λιβάδι.

Παρόλη τη διάσπαρτη ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα, η περιοχή του Μαραθώνα διατηρεί πολλά ενδιαφέροντα φυσικά στολίδια, που τα παρατάσσει δίπλα στα αναρίθμητα πολιτιστικά στοιχεία της.

Γεώτοποι

Ανάμεσα στα πολλά γεωλογικά αξιοθέατα της περιοχής, τα πιο εύληπτα είναι το φαράγγι της Οινόης, δηλαδή το στενό τμήμα της παλιάς ρεματιάς που αποστράγγιζε τη λεκάνη κατάκλυσης της τεχνητής λίμνης του Μαραθώνα, η πηγή Μακαρία που τροφοδοτεί το έλος του Σχινιά, οι πηγές στην αρχαία Οινόη και το διπλό σπήλαιο του Πανός. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, ότι οι θέσεις αυτές έχουν ταυτόχρονα και αρχαιολογικό ενδιαφέρον.

Η ζώνη γύρω από την Μακαρία πηγή, μια ενότητα εντελώς παραγνωρισμένη - και με τη σημερινή διαμόρφωσή της, αφιλόξενη για τον επισκέπτη - έχει τεράστιο ενδιαφέρον: λίγα στρέμματα αυτού του μαγικού τόπου συγκεντρώνουν μια μεγάλη ανάβλυση που σχηματίζει τη λίμνη Μακαρία και δημιουργεί το έλος του Σχινιά, τα βιομηχανικά ερείπια του αντλητικού συγκροτήματος και των άλλων παλιών υποδομών ύδρευσης της περιοχής, ένα εντυπωσιακό προϊστορικό οικισμό, στον οποίο έχει μεταφερθεί μια μικρή παλαιοχριστιανική εκκλησία και τέλος το μεγάλο αλλά εγκαταλελειμένο κτήμα του Μπενάκη, ένα ανθολόγιο πολυτελών και βοηθητικών κτισμάτων, ανάμεσα στα οποία μια πισίνα εποχής, το αρχοντικό του κτήματος και δύο πυργόσπιτα.

Αν δεν σας καταθλίβει η εγκατάλειψη και η αργή φθορά των μοναδικών αυτών μνημείων, αξίζει να επισκεφθείτε τη γωνιά αυτή του Μαραθώνα, που μαρτυρά την αέναη μάχη κατά των αληθινών βαρβάρων - της ασχήμιας και της αμορφωσιάς - , μάχη μεγαλύτερης διάρκειας και σημασίας απο την γειτονική, συμβολική μάχη κατά των Περσών.

Εθνικό Πάρκο Σχινιά

Το πιο αξιόλογο φυσικό στοιχείο της περιοχής του Μαραθώνα είναι αναμφίβολα το μεγάλο Έλος του Σχινιά. Ο μεγάλος αυτός υγρότοπος (παρίπου 13 τετρ.χλμ), σε συνδυασμό με τα παράκτια δάση κουκουναριάς, την μεγάλη αμμώδη ακτή, την ελάχιστα διαταραγμένη χερσόνησο της Κυνοσούρας και την περιμετρική ζώνη από βραχώδεις και χωρίς πολλή όχληση λόφους, συνθέτει το σημαντικότερο μη ορεινό οικοσύστημα της Αττικής.

Το έλος τροφοδοτείται από δύο μεγάλες πηγές, που αναβλύζουν στον πυθμένα λιμνών (η Μακαρία Πηγή της αρχαιότητας), δημιουργώντας έναν μικρό αλλά σπουδαίο βιότοπο με πολλά ενδιαφέροντα είδη. Ο υγρότοπος, παρόλο που αυλακώνεται από δρόμους, κανάλια και αναχώματα, περιλαμβάνει μια ατελείωτη ποικιλία καταστάσεων (ανοιχτές επιφάνειες με γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό νερό, ψηλούς καλαμιώνες, συστοιχίες από αλμυρίκια, λιβάδια με αλοφυτική βλάστηση, λασπολίβαδα κλπ), μέσα στις οποίες βρίσκουν καταφύγιο δεκάδες είδη παρυδάτιων πουλιών, ενώ από πάνω γυροπετούν πολλά είδη αρπακτικών. Ο υγρότοπος απορρέει στη θάλασσα μέσω της αλμυρής λίμνης Στόμι, που και αυτή αποτελεί έναν ιδιαίτερο τύπο βιοτόπου, ενώ στον πυθμένα όλης της μακρύτατης ακτογραμμής από τη Νέα Μάκρη μέχρι την Κυνόσουρα απλώνονται απέραντα υποθαλάσσια λιβάδια ποσειδωνίας.

Διαβάστε περισσότερα για το Εθνικό Πάρκο Σχινιά στο σχετικό άρθρο.

Αρχαία μνημεία

Τα μείζονα αρχαιολογικά αξιοθέατα της περιοχής του Μαραθώνα βρίσκονται στο κέντρο της ομώνυμης πεδιάδας και σχετίζονται με τη μεγάλη μάχη του κατά των Περσών, που προσπάθησαν να αποβιβαστούν στην ακτή για να προωθηθούν προς την Αθήνα. Η ανάμνηση του σπουδαίου για την τότε Ελλάδα γεγονότος αποκρυσταλλώθηκε στην τιμή που απέδωσαν οι Έλληνες στους νεκρούς τους, υψώνοντας τον μεγάλο τύμβο των Μαραθονομάχων και τον τύμβο των Πλαταιαίων. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα περιλαμβάνει πλούσια στοιχεία για τη μάχη, καθώς και πολλά ευρήματα από την ευρύτερη περιοχή.

Πολύ ενδιαφέρον είναι και το αρχαίο ιερό των Αιγυπτίων Θεών, που ιδρύθηκε το 160 μ.Χ. από τον Ηρώδη τον Αττικό, επάνω σε μικρό λόφο στο κέντρο του έλους. Το ιερό, που πλαισιωνόταν από πολυτελές συγκρότημα λουτρών. Η λατρεία αιγυπτιακών θεοτήτων, όπως του Σέραπι, αντίστοιχου του αιγυπτιακού Όσιρι, και της συντρόφου Ίσιδας, είχε εγκατασταθεί στην ελληνική κοινωνία ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα. Ο χώρος, όπου έχουν τοποθετηθεί αντίγραφα δύο αγαλμάτων πάνω στις βάσεις τους, είναι επισκέψιμος.

Κοντά το Βρανά, στη θέση Τσέπι αποκαλύφθηκε ένα μεγάλο νεκροταφείο της πρωτοελλαδικής περιόδου (3200-2000 π.Χ.). Το μέγεθος του νεκροταφείου και η διάταξη των τάφων μαρτυρούν ότι κατά την περίοδο αυτή άκμασε εδώ ένας μεγάλος προϊστορικός οικιστικός πυρήνας της περιοχής.
Ένα ακόμα μεγάλο αρχαίο νεκροταφείο έχει ανασκαφεί στο Βρανά. Το νεκροταφείο είναι της μεσοελλαδικής περιόδου (2000-1600 π.Χ.) και αποτελείται από επτά ταφικούς τύμβους. Στον ίδο χώρο έχει αποκαλυφθεί και ένας μεγάλος θολωτός μυκηναϊκός τάφος, που απέδωσε πλούσια κτερίσματα. Ο τάφος είναι αναστηλωμένος και ο χώρος είναι επισκέψιμος.

Μια ακόμα ενδιαφέρουσα θέση είναι οι πηγές του ρέματος Μαραθώνα, κοντά στην έξοδο του φαραγγιού Οινόης. Η μεγάλη αυτή ανάβλυση, που δημιουργεί έναν μικρό υγρότοπο, σε συνδυασμό με μια μικρή σπηλιά λίγο ψηλότερα, κέντρισαν την ασιθητική των αρχαίων που έκτισαν εδώ ιερό του Απόλλωνα Πυθίου, ενώ αφιέρωσαν τη σπηλιά στον θεό Πάνα. Λείψανα του ιερού διακρίνονται μέσα στην πυκνή βλάστηση.

Η ωραία αυτή τοποθεσία προσέλκυσε - πολύ αργότερα, το 1250 - και του Φράγκους, που ύψωσαν εδώ έναν μεγάλο πύργο εποπτείας των κτημάτων της περιοχής του Μαραθώνα. Ο πύργος ίσως ανήκε απευθείας στην οικογένεια των Ντε λα Ρος, δεσπότες τότε της Αττικής, ή σε κάποιον τοπικό άρχοντα. Το κτίσμα διατηρήθηκε σε αρκετά καλή κατάσταση και ανακαινίστηκε πρόσφατα.

Εκκλησίες

Εκτός της μεγάλης αστικής ζώνης της Νέας Μάκρης, που κάλυψε τα κτίρια των προηγούμενων περιόδων, θα βρούμε πολλά ενδιαφέροντα ξωκλήσια στην περιοχή, κυρίως στο περίγραμμα του Σχινιά και στους μικρούς θύλακες της ορεινής περιμέτρου. Από τις παλιές εκκλησίες του Μαραθώνα, αξίζει να προσέξουμε τοςυ Αγίους Αποστόλους, μέσα στο χώρο της αρχαίας πηγής και του ιερού του Απόλλωνα.

Πεζοπορία

Έχουν χαρτογραφηθεί αρκετές πεζοπορίες στην περιοχή, είτε στους λόφους και τα μικρά βουνά, είτε στην παράκτια ζώνη. Πρόσφατα σηματοδοτήθηκαν τρεις μικρές πορείες, η μία εκ των οποίων, το φαράγγι της Οινόης, είναι γεμάτη πολιτιστικές αναφορές.

Η πιο ενδιαφέρουσα πορεία στην περιοχή του Σχινιά είναι η διάσχιση της χερσονήσου της Κυνόσουρας, μια δύσκολη διαδρομή υψηλής αισθητικής και απάνιας χλωρίδας.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος