Μοναστήρια του Ολύμπου

Η ιστορία των μονών του Ολύμπου - δηλαδή των μονών Αγίου Διονυσίου, Αγίας Τριάδας Παλαιάς Βροντούς, Αγίας Τριάδας Κλημάδων, Αγίας Τριάδας Σπαρμού, Κανάλων και Πέτρας - είναι συννυφασμένη με τη διαδρομή και ακτινοβολία της επισκοπής Πέτρας, ενός σημαντικού θεσμού που εμφανίζεται περίπου το 10ο αιώνα και παίρνει το όνομά της από τη βυζαντινή πόλη Πέτρα. Η έδρα της επισκοπής ήταν στη μονή Πέτρας, κοντά στο σημερινό χωριό Πέτρα (που ωστόσο διήνυσε το τελευταίο μέρος της ιστορικής του πορείας με το σλαβικής ηχητικής όνομα Λόκοβη, πριν μετονομαστεί ξανά σε Πέτρα).

Αργότερα, η έδρα της επισκοπής Πέτρας μεταφέρθηκε στο βλαχόφωνο Λιβάδι, τον ακμαιότερο οικισμό της περιοχής και παρέμεινε εκεί μέχρι το 1896, μετονομαζόμενη σε επισκοπή Πέτρας και Λιβαδίου. Η εμβέλεια των προσωπικοτήτων που σχετίζονται με την επισκοπή Πέτρας φτάνει μέχρι τα Χάσια, όπου βρίσκουμε το χωριό Αιμιλιανός (παλαιά Γκριντάδες), μετονομασμένο σε μνήμη του άλλοτε επικεφαλής της επισκοπής Πέτρας και μετέπειτα μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανού Λαζαρίδη, που δολοφονήθηκε το 1911 στην περιοχή του χωριού λόγω της εθνικής δράσης του.

Περιγραμματικά, το σημαντικότερο εκλλησιαστικό μνημείο στο εσωτερικό του Ολύμπου είναι η (παλαιά) μονή Αγίου Διονυσίου, κτισμένη σε μεγάλο λιβάδι στο μέσον της χαράδρας του Ενιπέα. Στην περίμετρο του βουνού άνθισαν οι μονές Αγίας Τριάδας Σπαρμού, Αγίας Τριάδας Παλαιάς Βροντούς, μονή Κανάλων, μονή Πέτρας, μονή Κλημάδων, ενώ κοντά στο Λιτόχωρο λειτουργεί σήμερα η Νέα Μονή Αγίου Διονυσίου.

Παλαιά μονή Αγίου Διονυσίου

Η μονή Αγίου Διονυσίου ιδρύθηκε από τον ίδιο τον άγιο Διονύσιο στις αρχές του 16ου αιώνα σε ομαλό λιβάδι, στο μέσο ρου του Ενιπέα, σε θέση με πολλά νερά και έντονη παρουσία λιτοχωρινών κτηνοτρόφων, αγωγιατών και ξυλοκόπων.
Το συγκρότημα έχει έντονο φρουριακό χαρακτήρα, εξωτερικό τείχος και οχυρή πύλη που επιβλέπεται από μεγάλο πύργο. Στο κέντρο του εσωτερικού περιβόλου υψώνεται το καθολικό, αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα. Η μεγαλόπρεπη εκκλησία είναι τρουλαίος σταυροειδὴς ναός, αθωνιτικοῦ τύπου και περιβάλλεται από τέσσερα παρεκκλήσια, εκ των οποίων το βορειοδυτικὸ φιλοξενεί τον τάφο του αγίου Διονυσίου, ενώ το νοτιοδυτικὸ είναι αφιερωμένο στον άγιο Νικάνορα, συνασκητὴ του αγίου Διονυσίου.
Μετά την ανατίναξη μεγάλου μέρους του περιβόλου από τους Γερμανούς το 1943, η έδρα της μονής μεταφέρθηκε στο μετόχι της, στη θέση Σκάλα Λιτοχώρου, όπου αργότερα κτίστηκε η νέα μονή Αγίου Διονυσίου.

Νέα μονή Αγίου Διονυσίου

Η νέα μονή Αγίου Διονυσίου κτίστηκε το 1954 κοντά στο Λιτόχωρο, στη θέση του παλαιού (του 1650) μετοχίου της Σκάλας.
Η μονή είναι ανδρική (ισχύει άβατο για τις γυναίκες). Στο χώρο του άβατου δεσπόζει τό καθολικό, αφιερωμένο στην Κοίμηση τῆς Θεοτόκου. Το τέμπλο ιστορήθηκε το 1955 από τον σημαντικότερο αγιογράφο του 20ού αιώνα, Φώτη Κόντογλου. Στον επισκέψιμο χώρο έχει κτισθεί νέα, μεγάλη εκκλησία, αφιερωμένη στον Άγιο Διονύσιο.
Η μονή έχει ισχυρή κοινωνική και οικονομική παρουσία στην περιοχή και μεγάλη επισκεψιμότητα.

Μονή Αγίας Τριάδας Σπαρμού

Η μονή Αγίας Τριάδας Σπαρμού ιδρύθηκε, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, στην αυγή του 16ου (κατ' άλλους 17ου) αιώνα στην περιοχή του χωριού Παλαιός Σπαρμός. Η θέση της μονής έχει νερά και περίοπτη θέα προς την κατάντη ζώνη, η οποία αποτελεί το διάδρομο επικοινωνίας της εσωτερικής Θεσσαλίας με τη νότια Μακεδονία.
Το καθολικό είναι ευμεγέθης, δρομική βασιλική και σύμφωνα με ενωματωμένη επιγραφή ανακαινίστηκε το 1633. Η μονή κατείχε μεγάλη κτηματική περιουσία και πολλά μετόχια στη γύρω περιοχή και λειτούργησε σαν πνευματικό κέντρο, δημιουργώντας και συντηρώντας αξιόλογη βιβλιοθήκη και μετέχοντας στην ανάπτυξη των γραμμάτων της απομονωνμένης αυτής γωνιάς της Θεσσαλίας.
Μετά την ένωση της Θεσσαλίας με την Ελλάδα και τους συνεπαγόμενους αναπροσανατολισμούς των οικονομικών πόλων και των σφαιρών επιρροής, η μονή παρήκμασε και τελικά το 1932 συγχωνεύτηκε με τη μονή Ολυμπιώτισσας. Ωστόσο, στα τέλη του 20ου αιώνα, και αφού ανακαινίστηκε υπό την προοπτική να λειτουργήσει ως κέντρο κοινωνικής αρωγής, η μονή Σπαρμού επαναποικίστηκε από νέα μοναστική αδελφότητα.

Μονή Πέτρας

Η μονή Πέτρας Ολύμπου ιδρύθηκε στα μέσα του 12ου αιώνα, ως έδρα της ομώνυμης επισκοπής, σε μια περίοδο που το Βυζάντιο προσπαθεί να ανασυστήσει την παρουσία του στις απομακρυσμένες επαρχίες της αυτοκρατορίας. Η μονή χωροθετήθηκε κοντά στο μοναδικό - τότε και τώρα - οδικό πέρασμα από τα πιερικά παράλια προς την μακεδονο-θεσσαλική μεθόριο και τις αχανείς εκτάσεις των Αντιχασίων και των Χασίων, γνωστό σήμερα ως Στενά Πέτρας.
Η μονή άκμασε - όπως φαίνεται από το μέγεθος των παλιών κτιριακών υποδομών, το πλήθος των περιουσιακών στοιχείων που κατείχε και την έκταση του μοναστηριακού δάσους, που και σήμερα λέγεται Δάσος μονής Πέτρας. Το μεγαλόπρεπο καθολικό της κτίστηκε, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, τον 12ο αιώνα, ανακατασκευάστηκε το 1754 και επισκευάστηκε το 1815. Είναι μια μεγάλη δρομική τρουλαία βασιλική αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου.

Η μονή Πέτρας διαλύτηκε στις αρχές του 20ού αιώνα και η περιουσία της απαλλοτριώθηκε και αποτέλεσε τον κύριο πόρο συντήρησης ενός μεγάλου σανατορίου, που λειτούργησε από το 1939 μέχρι το 1969 στις εγκαταστάσεις της. Τη θέση του σανατορίου πήρε με το Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσεων Ιεράς μονής Πέτρας Ολύμπου, που με τη σειρά του λειτούργησε από το 1970 έως το 2004, φιλοξενώντας μεγάλο αριθμό ασθενών. Το 2004 οι ασθενείς μεταφέρθηκαν σε καταλληλότερες υποδομές στην Κατερίνη.
Το 2016 στο χώρο της μονής εγκαταστάθηκαν σε αντίσκηνα 1200 πρόσφυγες Yezidi, ένα μεσαιωνικό φύλο της Τουρκο-Ιρακο-Συριακής μεθορίου, Μεσοποταμιακής καταγωγής, με ιδιότυπο εθιμικό, κυνηγημένο σε επίπεδο γενοκτονίας από την Τζιχάντ και τον ISIS. Στα τέλη του ίδιου έτους, οι Yezidi μετακινήθηκαν σε διάφορες πόλεις της Βόρειας Ελλάδας.

Μονή Κλημάδων

Σε αντίθεση με τα άλλα μοναστήρια του Ολύμπου, η μονή Κλημάδων κτίστηκε σε μια απομακρυσμένη τοποθεσία, στα 1320 μ. υψόμετρο, στη βάση των απότομων πλαγιών της Μεταμόρφωσης, όχι μακριά από το λιβάδι Μπεχτέτσι. Η θέση έχει κάποιες μικρές πηγές και αρκετούς λιβαδικούς πόρους, βρίσκεται δε κοντά στο παλιό μονοπάτι από το Άνω Πηγάδι προς Καρυά.
Φαίνεται ότι η μικρή αυτή μονή ιδρύθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα, εποχή ακμής των άλλων μονών της περιοχής, και αφιερώθηκε στον Άγιο Ελευθέριο του Κλημέντους. Το 1833 κάηκε ολοσχερώς από φωτιά που έβαλε κάποιος μοναχός και λέγεται ότι όλα τα κτίσματα της μονής, μαζί με το καθολικό, κατέρρευσαν και αποδομήθηκαν, οι δε μοναχοί με την κινητή περιουσία της μονής εγκαταστάθηκαν στο μετόχι του μοναστηριού, στον Άγιο Ελευθέριο Καρυάς. Πολύ αργότερα, το 1913, κτίστηκε ο μικρός ναός που βλέπουμε σήμερα στην ίδια θέση, η οποία λέγεται πλέον Παλαιομονάστηρο, και αφιερώθηκε στην Αγία Τριάδα.

Μονή Κανάλων

Η μονή Γενεσίου της Θεοτόκου, πιο γνωστή ως μονή Κανάλων, βρίσκεται στο πάνω μέρος της χαράδρας της Ζηλιάνας, πολύ κοντά στον αρχαίο - και σημερινό - δρόμο επικοινωνίας των παράκτιων οικισμών της ζώνης του Πλαταμώνα με το οροπέδιο του Νεζερού. Το μοναστήρι κτίστηκε, κατά την παράδοση, τον 11ο αιώνα, κοντά στο τέλος της ανωφέρειας, σε οχυρή θέση με νερά.
Το προσωνύμιο της μονής περιγράφει τη μορφολογία της λεκάνης γύρω από τη μονή: αναφέρεται στις ρεματιές (που τοπικά, ακόμα και σήμερα, λέγονται κανάλια ή καναλάκια) που συμβάλλοντας δημιουργούσαν το κεντρικό ρέμα της Ζηλιάνας, το Σύθα της αρχαιότητας.
Όπως όλα τα μεγάλα μοναστήρια του ελληνικού χώρου, η περίοδος ακμής της μονής Κανάλων είναι ο 17ος αιώνας. Στην ίδια περίοδο ανήκει και ο κοιμητηριακός ναός των Αγίων Πάντων, μονόχωρο ναΰδριο του 1638, κτισμένο έξω από το κύριο συγκρότημα. Το σημερινό καθολικό είναι σταυρεπίστεγη τρουλαία βασιλική του 1883, με επικάλυψη της στέγης από σχιστολιθικές πλάκες.
Η μονή ιδρύθηκε ως ανδρική. Εγκαταλείφθηκε το 1930 και ανασυστάθηκε το 2000 ως γυναικείο μοναστήρι.

Μονή Αγίας Τριάδας Παλαιάς Βροντούς

Η εκκλησία Αγίας Τριάδας, στην έξοδο του ρέματος Παπά και κοντά στην Παλαιά Βροντού, είναι κτίσμα του 16ου αιώνα. Εσωτερικά φέρει τοιχογραφίες του 18ου αι.
Η θέση είναι οχυρή και ταυτόχρονα εποπτεύει την εσωτερική δίοδο προς την Πέτρα, αλλά και τον ορεινό δρόμο μέσα από Ξερολάκκι προς τον Κοκκινοπηλό. Αν και δεν υπάρχουν σαφείς αναφορές για τη λειτουργία μονής, λόγω της σημασίας της θέσης και της ύπαρξης βοηθητικού κτιρίου, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η εκκλησία υπήρξε καθολικό παλιάς μονής. Αναφέρεται επίσης ότι η εκκλησία αποτελεί ανακατασκευή του 16ου αιώνα, πάνω στο βυζαντινό υπόβαθρο του 14ου αιώνα και έχει σχετισθεί η παρουσία της με τη μετάδοση μηνυμάτων με φωτιές, όπως τα καμινοβίγλια της Πελοποννήσου.
Ο περίβολος της εκκλησίας έχει μετασκευαστεί σε χώρο αναψυχής.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος