Η βλάστηση της Ανατολικής Μάνης

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Οι μελετητές των τοπωνυμίων αποδίδουν το Μάνη στο αρχαιοελληνικό "μανός", γυμνός από βλάστηση. Πράγματι, η Μάνη και ειδικά η βαθειά Μάνη, νότια της Αερόπολης και του Κότρωνα, είναι ένας απέραντος πετρότοπος, όπου τα δέντρα πάνω από πέντε μέτρα ύψος είναι ελάχιστα και πιθανότατα προστατευμένα από κάποιο τεχνικό ή θεσμικό στοιχείο.

Μακροσκοπικά, το τοπίο της Μάνης συντίθεται από ένα μωσαϊκό φρυγάνων, που συνήθως έχουν επεκταθεί σε παλιούς αναβαθμούς, χαμηλού και ψηλού θαμνώνα, που καλύπτει πιο απότομες ή δυσπρόσιτες πλαγιές και ατελείωτων ημιφυσικών παραδοσιακών καλλιεργειών, σχεδόν πάντα σε πεζούλες.

Αυτή η τριάδα τύπων βλάστησης έχει δημιουργηθεί από την αρχαιότητα και έχει συντηρηθεί με συνεχείς μικροπυρκαγιές, εντατική βόσκηση, αέναη μετατόπιση των λίθων σε εφήμερες δομές ξερολιθιών και ασταμάτηση ξύλευση.

Τα δέντρα στη Μάνη: ορόσημα και μάρτυρες

Η δενδρώδης βλάστηση στη Μάνη απαρτίζεται από Χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis) και κυπαρίσσια (Cupressus sempervirens), ενώ οι πραποτάμιες ζώνες βόρεια από το Γύθειο είναι κατάφυτες από το Πλατάνι (Platanus orientalis), τις ιτιές και τις λεύκες, με τοπική παρουσία του Φράξου (Fraxinus ornus).

Κατά τόπους και για λόγους που σχετίζονται με το ιστορικό χρήσης, βρίσκουμε συστάδες από Μακρόλεπη δρυ (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis), ενώ η Χνοώδης δρυς (Quercus pubescens) σχηματίζει αραιές ομάδες ανάμεσα σε ψηλά πουρνάρια και γκορτσιές.

Ο θαμνώνας

Μέσα σε ένα τοπίο όπως της Μάνης, καθορισμένο από την ιστορία και τη γεωλογία, θα βρούμε την ποικιλία ειδών μικρών και μεγάλων θάμνων, που είναι γνωστή από όλες τις ανάλογες ζώνες της Ανατολικής Μεσογείου.

Οπωσδήποτε το είδος που βρίσκεται παντού και προφανώς κυριαρχεί αριθμητικά είναι το Πουρνάρι (Quercus coccifera). Οι δενδρώδεις μορφές πουρναριού είναι σπανιότερες από ότι σε άλλα μέρη της Ελλάδας και σώζονται κυρίως σε θέσεις ιερές ή συμβολικές. Στις άλλοτε καλλιεργημένες ζώνες, που είναι ακόμα διαμορφωμένες με απέραντες πεζούλες, κυριαρχεί η Ελιάκαι η Αγριελιά (Olea oleaster) και έχουν διεισδύσει από καιρό τα πουρνάρια. Κοντά σε παλιά υποστατικά και στάνες θα βρούμε πολλές γκορτσιές (Pyrus amygdaliformis). Το πουρνάρι απλώνεται και στις πετροπλαγιές και τις συνεχείς πτυχώσεις τους. Σε θέσεις με καλύτερες εδαφικές συνθήκες, την πρωτοκαθεδρία παίρνει η Κουμαριά (Arbutus unedo). Το Σχίνο (Pistacia lentiscus), η Αριά (Quercus ilex) και η Κουτσουπιά (Cercis siliquastrum) έχουν, για διαφορετικό λόγο το καθένα, τοπικά εντονότερη παρουσία, ενώ το Σπάρτο (Spartium junceum), ξεκινώντας από διαταραγμένες θέσεις όπως τα πρανή των δρόμων, έχει ήδη καλύψει μεγάλες εκτάσεις. Τα ρείκια (Erica manipuliflora και Erica arborea) απλώνονται σε όλες τις μη ασβεστολιθικές πλαγιές, ενώ το Κρητικό σφενδάμι (Acer sempervirens) και η Χαρουπιά (Ceratonia Siliqua) σχετίζονται με παλιές αγροτικές ή αμυντικές εγκαταστάσεις. Η Φραγκοσυκιά (Opuntia ficus-indica) είναι εδώ και αιώνες μέλος του τοπίου της Μάνης: αυτό το ξενικό είδος με τους εντυπωσιακούς καρπούς έχει διαθέσει το τεράστιο σώμα της στην άμυνα των πύργων και των ιδιοκτησιών της Μάνης. Κατά τόπους θα συναντήσουμε ακόμα το Φιλλύκι (Phillyrea latifolia), το Χρυσόξυλο (Cotinus coggygria), ενώ στην κορυφογραμμή του Σαγγιά θα βρούμε λίγα αγριόκεδρα (Juniperus oxycedrus). Οι ρεματιές είναι κατάστικτες από τις ροδόλευκες μπάλες της Πικροδάφνης (Nerium oleander).

Τα φρύγανα

Εκεί όπου ο θαμνώνας είναι πιο χαμηλός και αραιός, οι πλαγιές μοιάζουν να συντίθεται από γκρι πέτρα. Αν ωστόσο μπει κανείς στα μονοπάτια, θα ανακαλύψει ότι όλος ο τόπος καλύπτεται από πυκνά και συνήθως αγκαθωτά φρύγανα. Αυτή η χαμηλή βλάστηση απλώνεται ακόμα και στα φαινομενικά γυμνά γκρίζα ακρωτήρια του Λακωνικού κόλπου.

Τα φρύγανα είναι μια ομάδα εξαιρετικά ανθεκτικών μικρών και μεσαίων θάμνων και ξυλωδών φυτών. Στη Μάνη κυριαρχούν η Ασφάκα (Phlomis fruticosa), η Αφάνα (Sarcopoterium spinosum), ο Ασπάλαθος (Calicotome villosa) και η Δενδρώδης γαλατσίδα (Euphorbia dendroides). Μικρότερα φυτά, όπως ο Μάραθος (Foeniculum vulgare) μπορεί να είναι άφθονα τοπικά - χαρακτηριστική περιοχή για το συγκεκριμένο είδος είναι οι πλαγιές γύρω από το ομώνυμο χωριό. Οι μεγάλες Σάλβιες, όπως τo Δεντρολίβανο (Salvia rosmarinus), ποικίλουν με την παρουσία τους τη μονότονη εναλλαγή των βασικών ειδών του φρυγανότοπου.

Στη ζώνη κοντά στην ακτή αφθονεί η Δενδρώδης μηδική (Medigago arborea).