Γράμος: Γεώτοποι

Το μεγαλειώδες τοπίο του Γράμου είναι το αποτέλεσμα της δράσης δυνάμεων και διαδικασιών κλίμακας εκατομμυρίων ετών πάνω στα πετρώματα της Τυθύος.

Στον ανατολικό Γράμο, οι δράσεις αυτές σμίλεψαν πάνω στο αρχικό υλικό τις μεγάλες λεκάνες, τις κοιλότητες των λιμνών, τα φαράγγια και τις σπηλιές, αφήνοντας στο πέρασμά τους μια σειρά στολίδια της γης, τους γεώτοπους.

Οι γεώτοποι, δηλαδή οι μορφές των βράχων, των πλαγιών, των λεκανών και των άλλων σχηματισμών που έχουν διαμορφωθεί με φυσικό τρόπο πάνω στο μητρικό πέτρωμα, εκφράζουν την επίδραση των φυσικών στοιχείων - όμβροι, άνεμος, ροές, βαρύτητα - και διαδικασιών - τεκτονική, διάβρωση, κατολισθήσεις, παγετός - πάνω στις μηχανικές και χημικές ιδιότητες της πέτρας.

Οι γεώτοποι, παρόλο το σχετικά μεγάλο μέγεθός τους, αποτελούν ένα από τα λιγότερο κατανοητά στοιχεία ενός τόπου. Ωστόσο, όταν επισημανθούν και ενδυθούν το εξηγηματικό σχήμα τους, οι γέωτοποι γίνονται αντιληπτοί με μεγάλη σαφήνεια και συνεισφέρουν καταλυτικά στην κατανόηση της δημιουργίας του τοπίου.

Γεωλογία: η γενική εικόνα

Στην περιοχή του Γράμου συναντάμε τρεις κύριους γεωλογικούς σχηματισμούς:

Στα ανατολικά και νότια, κυριαρχεί ο φλύσχης της ζώνης της Πίνδου και οι συνδεόμενες με αυτόν λιθογραφικές ενότητες (φλύσχες, ασβεστόλιθοι, ανώτερα και κατώτερα κροκαλοπαγή).

Στην περιοχή των κορυφών, επικρατούν οι οφιόλιθοι και τα συνδεόμενα με αυτούς πετρώματα της Υποπελαγονικής ζώνης (πρασινόλιθοι, ανθρακική σειρά, σχιστόλιθοι, κερατόλιθοι και ψαμμίτες, ασβεστόλιθοι).

Συχνά, οι οφιόλιθοι εναλλάσσουν τα πετρώματα της σειράς σε πολύ μικρή απόσταση, όπως στις πλαγιές του Σούφλικα, όπου οι σερπεντίνες παραχωρούν την επιφάνεια στους πρασινόλιθους και αμέσως πιο πάνω κορυφώνεται ο ασβεστόλιθος.

Στην περίμετρο του βουνού απλώνονται οι τεταρτογενείς σχηματισμοί, δηλαδή οι νεότερες γεωλογικά αποθέσεις. Κατά τόπους, κυρίως στις εξόδους των κοιλάδων, διακρίνουμε σαφείς κώνους κορημμάτων, ενώ στις πιο ομαλές πλαγιές σχηματίζονται αποθέσεις αναβαθμίδων. Τέλος, μεγάλες σειρές από πλευρικά κορρήματα παρατίθενται κατά μήκος των κύριων υδρογραφικών γραμμών.

Και στις τρεις πιο πάνω ζώνες, μπορούμε να εντοπίσουμε τυπικούς ή ιδιαίτερους γεωτόπους. Οι γεώτοποι του Γράμου έχουν μεγάλο ενδιαφέρον ως περιβαλλοντικά στοιχεία και είναι αντιπροσωπευτικοί των διαδικασιών της γεωλογικής ιστορίας της ευρύτερης περιοχής.

Με μια πρώτη θεώρηση, διακρίνουμε τρεις ενότητες γεωλογικών τοπίων, όπου εντάσουμε τις μείζονες τεκτονικές δομές, έργο των ρηγμάτων και των πτυχώσεων:

• το τοπίο του ασβεστόλιθου,
• το τοπίο του φλύσχη και
• το τοπίο του πρασινόλιθου.

Αναγνωρίζουμε επίσης ως διακριτές ομάδες γεωτόπων:

• τα καρστικά ανάγλυφα,
• τις παγετωνικές μορφές,
• τις αλπικές λίμνες,
• τους καταρράκτες και
• τις πηγές.

Το τοπίο του ασβεστόλιθου

Ο ασβεστόλιθος κάνει εύκολα αισθητή την παρουσία του χάρη στις απόκρημνες ζώνες από το γκρίζο ιζηματογενές υλικό του. Χαρακτηριστικές ασβεστολιθικές κορυφές είναι οι Αρένες, η Σκάλα, ο Σούφλικας και ο πύργος του Βέτερνικ. Μια ακόμα τυπική γεωμορφή ασβεστόλιθου αποτελεί το φαράγγι της Γράμοστας, όπου οι απορροές της κοιλάδας, κατευθυνόμενες προς το χαμηλότερο σημείο της λεκάνης, διέτρησαν το - προφανώς αποδυναμωμένο από κάποιο τοπικό ρήγμα - ασβεστολιθικό τείχος μέσα από την αργή αλλά νομοτελειακή διαδικασία διάλυσης και κατακρήμνισης των ανθρακικών πετρωμάτων.

Οι ασβεστόλιθοι της ζώνης της Πίνδου είναι συχνά έντονα πτυχωμένοι, αποκαλύπτοντας με τα αντίκλινα και τα σύγκλινα τα σημεία έντασης της ορογενετικής διαδικασίας. Στο Γράμο, οι μάρτυρες των διαδικασιών αυτών είναι μικρής κλίμακας και διάσπαρτοι.

Το τοπίο του φλύσχη

Η χαμηλότερη υψομετρικά ζώνη του ανατολικού Γράμου και η ορεογραφική συνέχειά του με το Βόϊο καλύπτεται κυρίως από φλύσχες. Ο φλύσχης της Πίνδου εμφανίζει εδώ την τυπική διαδοχή σρτώσεων από δόμους ψαμμίτη και αμμοαργιλώδη υλικά. Σε πολλά πρανή, συχνά τεχνητά, θα δούμε την εντυπωσιακή αλληλουχία των δύο αυτών υλικών.

Χαρακτηριστικοί γεώτοποι φλύσχη είναι ο ευμεγέθης κάθετος τοίχος του Χάρου, πάνω από την Παλαιά Κοτύλη, συνδεδεμένος με μια από τις δραματικές ιστορίες του Εμφυλίου.

Τα ανάγλυφα του καθεαυτό Γράμου συμπλέκονται και συνέχονται με το Βόϊο, ένα συγκρότημα που αποτελείται κυρίως από φλύσχη. Έτσι, οι κοιλάδες που απορρέουν προς το Σαραντάπορο διασχίζουν παχιές μάζες φλύσχη, που έχουν διαβρωθεί βαθιά, σχηματίζοντας επιμήκεις απόκρημνες ζώνες πάνω από τις όχθες των ποταμών. Μια περιήγηση στους δρόμους που διατρέχουν τις κοιλάδες αυτές και συνδέεουν τα χωριά Πευκόφυτο, Χρυσή, Κυψέλη κλπ με το Επταχώρι προσφέρει αναρίθμητες και έντονες οπτικές εμπειρίες της μοροφολογίας του φλύσχη.

Το τοπίο του πρασινόλιθου

Οι ζώνες πρασινόλιθου και οφιόλιθου της περιοχής των κορυφών έχουν την τυπική μορφολογία των πετρωμάτων που διαβρώνονται αργά και συμμετρικά, με τις αναρίθμητες διαφοροποιήσεις που επιβάλουν οι ασυνέχειες και οι ρηγματώσεις.

Οι ισοκλινείς πλαγιές των ψηλότερων κορυφών (Σακούλη, Ανώνυμη, 2520, Περήφανο κλπ) αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα γεωμορφολογίας των πρασινόλιθων.

Σπήλαια και άλλες καρστικές μορφές

Λόγω της περιορισμένης έκτασης που καλύπτουν οι εμφανίσεις του ασβεστόλιθου, οι καρστικές μορφές είναι επίσης περιορισμένες σε αριθμό. Ωστόσο, στη ζώνη του πετάλου των μεγάλων κορυφών θα συναντήσουμε μερικές τυπικές μορφές καρστικής τοπογραφίας, όπως φαράγγια, σπηλιές και βάραθρα.

Οι πιο σαφείς μορφές καρστικής τοπογραφίας είναι το φαράγγι της Γράμοστας και η μεγάλη σπηλιά του Αντάρτικου Νοσοκομείου: και τα δύο βρίσκονται στο σύμπλεγμα των δύο μεγάλων όγκων ασβεστόλιθου που έφραζε άλλοτε το ρου του άνω Αλιάκμονα.

Μια ασυνήθης, αν και τυπική, μορφή καρστικής μορφολογίας είναι τα "παράθυρα" επί ορθοπλαγιών, δηλαδή ανοίγματα που δημιουργήθηκαν από την αποδόμηση ενός ασθενέστερου ή ρηγματωμένου τμήματος του βράχου που βρισκόταν ενθυλακωμένος σε ένα πιο υγιές πλαίσιο. Ένα τέτοιο παράθυρο βλέπουμε στον βράχινο πύργο του Βέτερνικ.

Το τοπίο των παγετώνων

Οι νεότεροι παγετώνες εξαπλώθηκαν στην ανώτερη ζώνη των ελληνικών βουνών σε δύο σχετικά σύντομες - για τα γεωλογικά δεδομένα - περιόδους, πριν από περίπου 20 και 10 χιλιάδες χρόνια. Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους, οι παγετώνες διαμόρφωσαν πάνω στο τοπίο μια σειρά πολύ χαρακτηριστικές γεωμορφές, όπως οι μοραίνες, οι πλανήτες λίθοι και τα λεία πρανή κατά μήκος των βραχώνων. Οι γεωμορφές αυτές είναι εμφανείς στα συγκροτήματα που ξεπερνούν τα 2000 μ., όπως ο Όλυμπος, η Τύμφη, ο Σμόλικας, το Περιστέρι, τα Βαρδούσια, η Γκιώνα και ο Χελμός.

Οι μοραίνες είναι οι γραμμικές αποθέσεις φερτών υλικών (χώμα, κροκάλες, βράχια) στις δύο "όχθες" αλλά και το μέτωπο του παγετώνα, όπου αποτίθενται τα υλικά της τελικής θέσης του πάγου. Αρκετές αλπικές λίμνες του Γράμου έχουν σχηματιστεί μέσα στο τελικό αυτό ανάχωμα ή στο κοίλο που άφησε η τερματική θέση του παγετώνα.

Κατά μήκος της διαδρομής ανάπτυξης του παγετώνα, σε όλα τα βραχώδη πρανή που δεν καλύφθηκαν μεταγενέστερα από έδαφος, διακρίνονται λείες επιφάνειες που δημιουργήθηκαν από την τριβή του πάγου.

Λίμνες

Οι λεκάνες στάσιμου νερού είναι ο πιο χαρακτηριστικός γεώτοπος του Γράμου - και αυτός για τον οποίο είναι ευρύτερα γνωστή η περιοχή. Οι λίμνες των Αρενών - ειδικά η μεγάλη, χαμηλότερη λίμνη, γνωστή με το όνομα Μουτσάλια - και η Γκιστόβα - η λίμνη με το μεγαλύτερο υψόμετρο στην Ελλάδα - είναι, μαζί με τις Δρακόλιμνες του Σμόλικα και της Γκαμήλας, οι πιο δημοφιλείς ορεινές λίμνες της χώρας.

Οι λίμνες της ζώνης των πρασινόλιθων είναι συνήθως παγετωνικής γένεσης. Αντίθετα, οι λίμνες των Αρενών έχουν σχηματιστεί με βάση συνήθεις γεωλογικούς μηχανισμούς: από την απόθεση υλικών αποσάθρωσης ποικίλων πετρωμάτων, που δημιούργησαν έναν αδιαπέρατο πυθμένα σε μια λεκάνη καρστικής προέλευσης.

Καταρράκτες

Η χαρακτηριστική τοπογραφία του φλύσχη, με την αλληλουχία σχετικά ομαλών λεκανών και απόκρημνων πρανών, ευνοεί το σχηματισμό καταρρακτών. Έτσι, στη ζώνη του Αλιάκμονα, στο αμφιθέατρο των ψηλών κορυφών του Γράμμου αλλά και σε πολλές άλλες θέσεις σχηματίζονται εντυπωσιακοί καταρράκτες, που σε κάποιες περιπτώσεις αποτελούν το κύριο αξιοθέατο της περιοχής - όπως ο μεγάλο καταρράκτης της Τσούκας, το πιο δημοφιλές φυσικό αξιοθέατο της ζώνης του Νεστορίου.

Διαβάστε περισσότερα για τα ενδιαφέροντα φυσικά αυτά στοιχεία στο κεφάλαιο Καταρράκτες στο Γράμμο.

Πηγές και κεφαλάρια

Λόγω της μικρής έκτασης των ασβεστολίθων, ο αριθμός των πηγών επαφής, δηλαδή των αναβλύσεων που ξεκινούν με την κατείσδυση των ομβρίων μέσω των ασβεστολιθικών αγωγών και εκρρέουν στην επαφή της περατής μάζας με ένα αδιαπέρατο πέτρωμα, δεν έχει τη συχνότητα που συναντάμε στα άλλα βουνά της Πίνδου και της νότιας Ελλάδας. Φυσικά, οι υπάρχοντες ασβεστολιθικοί όγκοι, ο Σούφλικας, η Σκάλα, οι Αρένες, αλλά και οι μικρότερες εξάρσεις, δημιουργούν έναν αριθμό πηγών στην επαφή με τα υποκείμενα πλουτώνια. Η πιο μεγάλη πηγή επαφής είναι η μεγάλη ανάβλυση στη βάση της μάζας των Αρενών και πάνω από από το Πευκόφυτο, που έχει ήδη μαστευτεί για να αξιοποιηθεί σε μονάδα εμφιάλωσης. Οι πηγές αυτές συχνά επισημαίνονται από ένα μεγάλο βράχο και σχεδόν ποτέ δεν αποτελούν εναρκτήρια απορροή κάποιας ρεματιάς.

Στη ζώνη των πρασινόλιθων, οι πηγές είναι απλές αναβλύσεις στο επίπεδο του εδάφους, όπου εκτονώνεται κάποιο σύστημα διακλάσεων και ρηγματώσεων των υπερκείμενων πλαγιών. Οι πηγές αυτές έχουν μεγάλη μεταβλητότητα παροχής και μπορεί να παύουν το καλοκαίρι. Πολύ συχνά, η διαταραγμένη υδροφόρα ζώνη γειτονεύει ή δημιουργεί κάποια ρεματιά. Οι πιο γνωστές πηγές αυτού του τύπου είναι η Φρίγκα και οι πηγές κάτω από την κορυφή Σακούλη, η πηγή στο Λεβέντικο και οι πηγές ύδρευσης της Γράμοστας.

Στη βρύση Τολίκα μπορούμε να αντιληφθούμε εύκολα τη γένεση μιας ανάβλυσης διαταραγμένων πετρωμάτων.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος