Βλάστηση των Σπετσών

Κείμενο: Κατερίνα Ζαγκαρέτου
Φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Οι κύριες μορφές της βλάστησης στις Σπέτσες είναι το πευκοδάσος, ο θαμνώνας και τα φρύγανα. Το σημερινό πευκοδάσος καταγράφει ένα ιστορικό αιώνων αύξησης, άναρχης ξύλευσης, πυρκαγιών, αναγέννησης και αναδασώσεων. Ο θαμνώνας έχει οριοθετηθεί από την οικιστική επέκταση, τις αναδασώσεις και τους φυσικούς παράγοντες σε συμπαγείς ενότητες, ενώ πιο διάσπαρτα είναι τα φρύγανα, με τις ενώσεις τους να σχηματίζουν είτε αυτόνομες επιφάνειες σε υποβαθμισμένα εδάφη, είτε έναν πλούσιο υπόροφο στο πευκοδάσος.

Το κροκαλοπαγές σύμπλεγμα που καλύπτει ολόκληρο το νησί σχηματίζει φτωχούς βραχώνες, τόσο σε γεωμορφολογικούς όρους, όσο και στις συνθήκες φιλοξενίας μιας τυπικής βραχόφιλης βλάστησης. Αντίστοιχα περιορισμένη είναι και η έκταση και ποικιλία της βλάστησης των ρεματιών, ενώ πιο ενδιαφέρουσα προκύπτει η εικόνα της παράκτιας ζώνης, με τους ψαμμιτικούς βραχώνες και τις χαλικόστρωτες παραλίες.

Η ζώνη βλάστησης, η οποία καλύπτει τις Σπέτσες σε όλο τους το εύρος, είναι η Ευμεσογειακή ζώνη - Quercetalia ilicis, με υποζώνη την Oleo-Ceratonion, και εκτείνεται από το υψόμετρο της θάλασσας μέχρι και την κορυφή Προφήτης Ηλίας (245 μ.). Ο αυξητικός χώρος της ζώνης αυτής χαρακτηρίζει τα ξηρά και σχετικά άγονα εδάφη της χώρας και εμφανίζεται στην ΝΑ Πελοπόννησο, στην Κρήτη και στην Αττική. Περιλαμβάνονται ξηρανθεκτικοί και σκληρόφυλλοι-ακανθώδεις Μεσογειακοί θάμνοι και πόες χωρίς φύλλα το καλοκαίρι ή με δερματώδη κάλυψη. Παράλληλα αναπτύσσονται φυτοκοινότητες με μεγάλη ποικιλία κατακόρυφης και οριζόντιας δομής και υφής, επηρεασμένες από τις τοπικές συνθήκες (απόσταση από τη θάλασσα, προσανατολισμός/έκθεση πλαγιάς, έδαφος κ.α.) και από το βαθμό ανθρώπινης επέμβασης στη συγκεκριμένη θέση. Κατά τόπους, μικτοί θαμνώνες αειφύλλων και φυλλοβόλλων ειδών περιπλέκονται με στρεβλόμορφα άτομα Χαλεπίου πεύκης και δημιουργούν μια εικόνα που συνδυάζει τον ομαλό και «ρομαντικό» με τον περισσότερο τραχύ και «άγριο» χαρακτήρα του νησιού.

Οι κύριες μορφές της βλάστησης στο νησί είναι το πευκοδάσος, ο θαμνώνας και τα φρύγανα.

Το πευκοδάσος των Σπετσών σχηματίζεται από Χαλέπειο πεύκη (Pinus halepensis). Σημειώνουμε ότι η έντονη ναυπηγική δραστηριότητα των κατοίκων του νησιού από τα μέσα του 17ου αι. επέδρασε καθοριστικά στη σημερινή μορφή του πευκοδάσους. Το ξύλο της πεύκης, ανθεκτικό στο αλμυρό νερό και στην ξηρασία, αποτέλεσε το «όπλο» με το οποίο οι Σπέτσες απέκτησαν τεράστια ναυτιλιακή και εμπορική δύναμη τους και έγιναν ένα από τα πλέον εργώδη ναυπηγικά κέντρα της χώρας. Ωστόσο, η εντατική αυτή υλοτομία ήταν βίαιη και χωρίς κάποιο διαχειριστικό σχέδιο που θα προέβλεπε τη διατήρηση του δάσους. Έτσι, μέχρι τις αρχές του 20ου αι. το εκτενές και εύρωστο πευκοδάσος υποβαθμίστηκε σημαντικά τόσο σε ποιότητα ξύλου όσο και σε έκταση.

Την κατάσταση ήρθε να αλλάξει ο Σωτήριος Ανάργυρος, ντόπιος επιχειρηματίας και ευεργέτης του νησιού. Πέρα από τη δράση του στο επίπεδο της οικιστικής υποδομής, προχώρησε και σε αναδάσωση μιας μεγάλης έκτασης του νησιού, καθώς αναγνώρισε τη μεγάλη αξία που θα είχε ένα πλούσιο δάσος. Οι αναδασωμένες εκτάσεις διακρίνονται εύκολα σήμερα, καθώς οι συστάδες είναι ομήλικες, βρίσκονται σε ομαλές πλαγιές με εύκολη πρόσβαση και προδίδουν κάποια, έστω ασαφή, γεωμετρία φύτευσης. Κατά τόπους διακρίνουμε και νεότερες ομήλικες συστάδες πεύκης που έχουν φυτευτεί ή αναγεννηθεί φυσικά μετά από την πυρκαγιά του 1993. Την περίοδο αυτή αναπτύχθηκαν και οι αντιπυρικές λωρίδες που βλέπουμε σήμερα στο νησί.

Ψηλότερα παρατηρούνται και ανομήλικες συστάδες και γενικότερη ανομοιογένεια μεταξύ των μεμονωμένων δέντρων, εξαιτίας των ατέρμονων διεργασιών της φυσικής αναγέννησης, της βόσκησης, του ανέμου και της διάβρωσης. Ένα άλλο σημαντικό μεσογειακό είδος, το κυπαρίσσι, που συχνά χρησιμοποιείται ως πυρανθεκτικό στοιχείο στις αναδασώσεις κωνοφόρων, δεν εντάχθηκε στη φάση φύτευσης του δάσους. Έτσι, η παρουσία του περιορίζεται σε φυτοφράκτες και ως επισήμανση των εκκλησιών.

Ο θαμνώνας ανήκει στη μορφή που είναι κοινή σε όλη τη Μεσογειακή ζώνη και ονομάζεται συνήθως Μακκία ή Μακκί, όρος που προέρχεται από τη γαλλική λέξη maquis. Η μακκία βλάστηση χαρακτηρίζεται από θάμνους ύψους 2-3 μέτρων, με πλούσιο υπόροφο μικρότερων θαμνωδών φυτών. Οι βαθιές ρίζες των φυτών εκμεταλλεύονται την υγρασία του εδάφους. Κάποια από τα είδη αυτά είναι εύφλεκτα, ενώ τα περισσότερα είναι πολύ ανθεκτικά στη φωτιά.

Τα βασικά είδη της Μακκίας στις Σπέτσες είναι:

• Quercus coccifera (πουρνάρι)
• Quercus ilex (αριά)
• Cypressus sempervirens (κυπαρίσσι)
• Pistacia lentiscus (σχίνο)
• Pistacia terebinthus (κοκκορεβυθιά)
• Juniperus phoenicea (θαμνοκυπάρισσο ή φίδα)
• Arbutus unedo (κουμαριά)
• Acer sempervirens (κρητικό σφενδάμι)
• Cercis siliquastrum (κουτσουπιά)
• Pyrus amygdaliformis (γκορτσιά)
• Rhamnus alaternus (ράμνος)
• Tamus communis (αβρωνιά)
• Nerium oleander (πικροδάφνη)

Τα φρύγανα είναι μια ένωση από μικρά θαμνώδη φυτά, με ειδικές προσαρμογές στις δύσκολες συνθήκες φτωχών και βραχωδών εδαφών. Πρόκειται για είδη εξαιρετικά ανθεκτικά στο πολύμηνο ελληνικό καλοκαίρι, που επιβιώνουν κάτω από την πίεση των πυρκαγιών, της βόσκησης και εκχερσώσεων. Τα βασικά είδη που συνθέτουν τα φρυγανολίβαδα των Σπετσών είναι:

• Clematis flammula (κληματίδα)
• Genista acanthoclada (αχινοπόδι)
• Sarcopoterium spinosum (αστοιβίδα)
• Phlomis fruticosa (ασφάκα)
• Anthyllis hermanniae (αλογοθύμαρο)
• Calicotome villosa (ασπάλαθος)
• Erica alborea (ανοιξιάτικο ρείκι)
• Erica multiflora (φθινοπωρινό ρείκι)
• Spartium junceum (σπάρτο)
• Cistus incanus (λαδανιά)
• Opundia ficus indica (φραγκοσυκιά)
• Thymus vulgaris (θυμάρι)
• Globularia alypum (στουρέκι)

Οι παράκτιοι ψαμμιτικοί βραχώνες είναι ένας σχετικά ενδιαφέρων βιότοπος, αραιά εποικισμένος με είδη υψηλής αντοχής στην αλατότητα, όπως η κάππαρη (Capparis spinosa), το κρίταμο (Crithmum maritimum) και το σταμναγκάθι (Cichorium spinosum). Στις αμμοχαλικώδεις παραλίες αξίζει να προσέξουμε τις συστάδες με αλμυρίκια (Tamarix hampeana).

Στις περισσότερο υγρές θέσεις και στις μισγάγγειες απαντούν μορφές παρόχθιας βλάστησης, που συντίθεται από υγρόφιλα και ημισκιόφυτα είδη θάμνων και μικρών δέντρων.

Στις πολυάριθμες βραχώδεις εκθέσεις, εντός του δάσους αλλά και γύρω από τον οικισμό, θα βρούμε μεγάλες αποικίες εδώδιμων, αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών όπως η ρίγανη (Origanum vulgare), το θυμάρι (Thymbra capitata), το θρούμπι (Satureja thymbra) και το φασκόμηλο (Salvia officinalis). Στις πλαγιές, λίγο ψηλότερα της θάλασσας και σε υπήνεμες αλλά ηλιόλουστες θέσεις, συναντάμε παλαιότερους και νεότερους ελαιώνες, ενώ μέσα στα κτήματα θα δούμε μικρούς αμπελώνες και εκτάσεις με οπωροφόρα.