Τα χωριά της Αβίας

Το περίγραμμα

Αντανακλώντας κυρίως τη γεωγραφία της και δευτερευόντως τις επιρροές του ευρύτερου ιστορικού πλαισίου, η Έξω Μάνη αναπαράγει το χαρακτηριστικό τρίπτυχο οικιστικής οργάνωσης των μεσογειακών περιοχών: παράκτιοι οικισμοί, χωριά της πεδινής και ημιορεινής ζώνης, χωριά του βουνού. Η Έξω μάνη διαφοροποιείται έτσι από τη Μέσα Μάνη, όπου το παράκτιο μέτωπο είναι πρακτικά ακατοίκητο και δεν υπάρχουν ουσιαστικά ορεινοί οικισμοί.

Άλλη ιδιομορφία της Έξω Μάνης είναι το φαινόμενο της οργάνωσης τριών ή περισσότερων οικισμών σε μια κοινωνική και οικονομική ενότητα που λέγεται "Χώρα". Χαρακτηριστική "Χώρα" της Αβίας είvαι oι Γαϊτσές, όπου τρεις οικισμοί αρθρώνονται γύρω από τη Χώρα Γαϊτσών.

Εκτός των Γαϊτσών, άλλοι αξιόλογοι οικισμοί της Αβίας είναι ο Κάμπος και η Βέργα, ενώ τα έρημα αλλά πάντοτε πολύ ενδιαφέροντα Αλτομιρά αξίζουν μια ιδιαίτερη μνεία.

"Χώρες" και "χωρία"

Ανάμεσα στα άλλα στοιχεία που μεταφέρουν οι περιγραφές τωv περιηγητώv που διέσχισαν ή περιέπλευσαν τη Μάνη κατά τον 17o και 18o αιώvα, αλλά και στις αναφορές των διοικητών της εποχής, συναντάμε τη σαφή διάκριση αvάμεσα στα Χωρία και τις Χώρες. Το φαινόμενο είναι σχεδόν αποκλειστικό της Έξω Μάνης, καθότι κυρίως εδώ θα συναντήσουμε "Χώρες", δηλαδή κώμες πoυ απαρτίζovται από πoλλές συvoικίες ("μαχαλάδες") με στενές μεταξύ τους σχέσεις. Στην Αβία, τέτoια "Χώρα" είvαι oι Γαϊτσές, ενώ στη γειτονική ζώνη της Καρδαμύλης οι κύριες "Χώρες" είναι τα Τσέρια και το Εξωχώρι.
Γύρω από τον πυρήνα, που λέγεται και σήμερα "Χώρα", αρθρώνονται από τρεις έως πέντε συνοικισμοί. Οι κάτοικοι των συνοικισμών έχουν συγγενικούς και εμπράγματους δεσμούς μεταξύ τους, ενώ η "Χώρα" αποτελεί το σημείο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και φιλοξενεί τα κυριότερα στοιχεία υποδομής της ομάδας.

Δεν πρέπει να συγχέουμε τις Χώρες με το φαινόμενο ομώνυμων αλλά διάκριτων οικισμών, που συναντάμε στη Βέργα και τη Μαντίνεια. Η Άνω Βέργα είναι ένας τυπικός ορεινός οικισμός, που ισορροπεί ανάμεσα στις γεωργικές εκτάσεις και τα βοσκοτόπια του, η Κάτω Βέργα είναι ένα πεδινό χωριό της σφαίρας επιρροής της Καλαμάτας, ενώ η Παραλία Βέργας είναι σύγχρονο τουριστικό παρακλάδι. Αντίστοιχα η Μικρή και η Μεγάλη Μαντίνεια, μαζί με τους νεότερους δορυφόρους τους, το Πανόραμα, το Αρχοντικό και το Μύρτο, αναπαράγουν τον συνήθη μηχανισμό αποίκησης του χώρου, διατηρώντας ελάχιστες σχέσεις μεταξύ τους.

Η Βέργα

Οι δύο ορεινές υποστάσεις της Βέργας, η Κάτω και η Άνω Βέργα, ελέγχουν την είσοδο της περιοχής της Ζαρνάτας. Στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 - οπόταν οι δύο οικισμοί είχαν το σλάβικο όνομα Σέλιτσα - οι ντόπιοι έστησαν ένα χαμηλό τείχος, που απλωνόταν από τα βράχινα κράσπεδα του βουνού μέχρι την ακτή του Αλμυρού και που τον ενίσχυσαν με έναν τετράγωνο και έναν στρογγυλό πύργο. Πίσω από τον τοίχο αυτόν, που λόγω του επιμήκους σχήματός του ονομάστηκε "βέργα", ταμπουρώθηκαν οι Μανιάτες και κατάφεραν να σταματήσουν τα στρατεύματα του Ιμπραήμ. Αργότερα, το όνομα Βέργα δόθηκε στους δύο οικισμούς και στο παράλιο παρακλάδι τους, την Παραλία Βέργας.

Η Άνω Βέργα φωλιάζει στην προσήλια πλαγιά, στα δυτικά του όγκου του Προφήτη Ηλία (1316 μ.), πάνω από μια ωραία αμφιθεατρική λεκάνη με πεζούλες, ακριβώς στο σημείο που αλλάζει η κλίση της πλαγιάς. Η τοποθεσία έχει αρκετές πηγές, που τροφοδοτούν τις κρήνες του χωριού. Μια σειρά από εκκλησίες, οι περισσότερες παλιές και καλά συντηρημένες, οριοθετούν περιμετρικά τον οικισμό, με το κοινωνικό κέντρο του να σηματοδοτείται από τον μεγάλο ενοριακό ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου.

Η Παραλία Βέργας είναι νεότερος οικισμός που συγκροτήθηκε γύρω στο 1960 γύρω από παλιότερα καλύβια στην περιοχή Αγριλιά. Ο οικισμός, που έχει αναπτυχθεί θεαματικά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει σαφή τουριστική κατεύθυνση και αποτελείται κυρίως από ξενοδοχεία και ταβέρνες.

Αβία και Μαντίνειες

Στα νότια της παραλικής Βέργας και μέχρι τη Σάνταβα απλώνεται ένα σύστημα ραχών με τριγωνική δομή, η κορυφή της οποίας φαίνεται να ακουμπά τον Κρίτσιο. Καθώς τέμνεται από τη ρεματιά Βαθύ Λαγκάδι και πολλές άλλες μικρές μισγάγγειες, το τρίγωνο αυτό είναι πολυσχιδές και η πραγματική έκτασή του είναι πολύ μεγαλύτερη της φαινόμενης οριζοντιογραφικής κάλυψης. Ο τόπος εξερευνήθηκε ήδη από τα προαϊστορικά χρόνια, εντοπίστηκαν οι διάσπαρτες πηγές νερού, οι πλαγιές σκεπάστηκαν από ελιές και η κατοίκηση οργανώθηκε στην ακτή, γύρω από την μυκηναϊκή Ίρη, την οποία ο Όμηρο ονομάζει «ποιηέσσα» δηλαδή εύφορη και πράσινη.

Στα ερείπια της Ίρης συγκροτήθηκε πολύ αργότερα η μεσαιωνική Αβία, κώμη πλούσια χάρη στην παράκτια θέση της αλλά και για τον ίδιο λόγο εύτρωτη. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν οικιστικά παρακλάδια στις ακμές του τριγώνου, σε θέσεις με άπλετη θέα προς τον Μεσσηνιακό κόλπο και ταυτόχρονα σε μια λογική απόσταση ασφάλειας από την ακτή. Η μεγαλύτερη από τις εγκαταστάσεις αυτές, η Μεγάλη Μαντίνεια, επιλέχθηκε μετά τα μέσα του 15ου αιώνα ως έδρα του Ενετού τοποτηρητή, λίγο πριν οι Ενετοί παραδώσουν την περιοχή στους επελαύνοντες Οθωμανούς.

Εκτός από τη δυνατότητα οργανωμένης άμυνας και τη διαφυγή στους ορεινούς λαβυρίνθους, οι οικισμοί του τριγώνου είχαν μελετήσει τα τοιχώματα του κατώτερου τμήματος της χαράδρας της Κοσκάραγας και είχαν αξιοποιήσει τα πολυάριθμα μικρά σπήλαια ως θέσεις ύστατης καταφυγής. Σήμερα, είναι ορατές αμυντικές προσθήκες σε διάφορα σπήλαια, πιο γνωστό από τα οποία είναι το σπήλαιο Καταφύγι, που το άνοιγμά του προστατεύεται με στενή καμαροσκέπαστη είσοδο.

Ο Κάμπος

Βόρεια του κάστρου της Ζαρνάτας και κοντά στο μεγάλο Κουμουνδουραίικο πύργο, καταμεσής ενός απέραντου ελαιώνα, μεγαλύτερου από όσο αντιλαμβάνεται το μάτι, καθότι πτυχώνεται μέσα σε αόρατες κοιλάδες και ρεματιές, απλώνεται ο Κάμπος. Ο οικισμός, που παλιότερα λεγόταν Κάμπος Ζαρνάτας και σήμερα Κάμπος Αβίας, αποτελεί το κέντρο αγορών και επικοινωνιών της αγροτικής περιφέρειάς του.

Ο Κάμπος παρέχει όλες τις εξυπηρετήσεις ενός τοπικού κέντρου και μπορεί να αποτελέσει τη βάση για τις εξορμήσεις στην Αβία. Ο κύριο πόρος του χωριού, όπως και όλης της Αβίας, παραμένει η ελιά, που αποσχολεί και κινητοποιεί τόσο το σύνολο των ντόπιων, όσο και πολυάνθρωπα συνεργεία μετοίκων, που σταδιακά εγκαθίστανται στην περιοχή.

Ο οικισμός αποτελείται από δύο συνοικίες, το κυρίως χωριό και την Απάνω Άρμπα, που άλλοτε ήσαν εξίσου πολυάνθρωπες. Σήμερα το κυρίως χωριό έχει αναπτυχθεί έντονα κατά μήκος του επαρχιακού δρόμου, ενώ η Απάνω Άρμπα έχει μεταπέσει σε μια άφωνη γειτονιά παλιών, μισο-εγκατελειμένων σπιτιών.

Στο χώρο αυτό οι αρχαιολόγοι τοποθετούν την Ομηρική Ενόπη (κατά τα χρόνια του Παυσανία Γερήνια) που ο Όμηρος αναφέρει ως "Πτολίεθρον" που προσέφερε ο Αγαμέμνονας στον Αχιλλέα.

Οι Γαϊτσές

Οι Γαϊτσές στέκονται στο χείλος του μεγάλου φαραγγιού του Ταϋγέτου, της Κοσκάρακας. Οι Γαϊτσές αποτελούνται σήμερα από τρεις συνοικισμούς, το Βόρειο, το Κέντρο και το Ανατολικό, που παλιότερα ονομάζονταν Μπρίντα, Μπίλιοβα και Νερίντα αντίστοιχα, και που περιστοίχιζαν τον μητρικό πυρήνα, τη Χώρα Γαϊτσών.

Κοντά στο Βόρειο, στο χώρο της μονής του Προφήτη Ηλία, σώζεται αναλημματικός τοίχος που εικάζεται ότι ανήκε σε ναό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος.

Οι Γαϊτσές φιλοξενούν αρκετά ενδιαφέροντα εκκλησιαστικά μνημεία, όπως ο ναός του Αγίου Νικολάου (14ος αι.) και τα καθολικά των μονών Προφήτη Ηλία και Παναγίας Χελμού.

Ανατολικά από το Βόρειο βρίσκονταν οι μύλοι των Γαϊτσών, μια εντυπωσιακή συστοιχία 8 νερόμυλων, που λειτουργούσαν εν σειρά από το νερό της μεγάλης πηγής Μάννα. Τα κτίρια των μύλων διακρίνονται ακόμα, παρόλο που έχουν ερειπωθεί και εν μέρει επιχωθεί από τις εκσκαφές του υπερκείμενου δρόμου.

Τα Σωτηριάνικα

Τα Σωτηριάνικα υπήρξαν το σημαντικότερο προπύργιο της μεσσηνιακής Μάνης, φύλακας της κομβικής διάβασης του φαραγγιού της Κοσκάραγας. Πράγματι, ο διασκελισμός της Κοσκάραγας ήταν εφικτός σε δυο μόλις σημεία: στο γεφύρι της Μαρβίνιτσας και στο γεφύρι της Κοσκάραγας. Υπήρχε μια εύκολη διάβαση ακόμα, στη Σάνταβα, στο ύψος της θάλασσας, που ωστόσο προϋπέθετε έναν σημαντικό ελιγμό και τη διάσχιση μιας ζώνης ασταθών εδαφών.

Τα Σωτηριάνια υπήρξαν επίσης πολικό χωριό του μικρού πλέγματος των οικισμών Κουρή, Χαραυγή (Τρικότσοβα) και Μαρβίνιτσα (ή Μαυρινίτσα, νεότερο όνομα Δροσοπηγή). Παράλληλα, η ζώνη του χωριού αποτέλεσε διέξοδο των Αλτομιρών και των Πηγαδιών, που όχι μόνο διαχείμαζαν εδώ, αλλά έκαναν και όλες τις συναλλαγές τους.

Λέγεται ότι το όνομα του χωριού προήλθε από τον πρώτο οικιστή της περιοχής, τον λάκωνα Σωτήρη Μενούση.

Παλαιότερη εκκλησία του οικισμού είναι η Αγία Κυριακή, μονοκάμαρο κτίσμα του 14ου αιώνα με αξιόλογες τοιχογραφίες. Στη Μαρβίνιτσα, η εκκλησία του Αγίου Νικολάου είναι κτίσμα του 17ου αιώνα.

Στη Τρικότσοβα σώζεται βρίσκονται οι εκκλησίες της Παναγίτσας και του Αγίου Κωνσταντίνου, ενώ πάνω από το χωριό υψώνεται το εντυπωσιακό κάστρο των Καπετανάκηδων, φρουρός του εσωτερικού περάσματος στους πρόποδες του ορεινού αναγλύφου.

Τα Αλτομιρά

Τα Αλτομιρά είναι χτισμένα σε ένα επικλινές οροπέδιο, με άπλετη θέα προς το Κέντρο και το Βόρειο της Αβίας και τις κορυφές του Ταϋγέτου. Ταυτόχρονα το χωριό είναι αθέατο από τον κάμπο, καθότι κρύβεται πίσω από ψηλές ράχες, ενώ η θέση συμπίπτει με το μέσον της απόστασης ανάμεσα στους ορεινούς πόρους και την πεδινή οικονομία.

Παρόλη τη στρατηγική θέση τους τα Αλτομιρά δεν κατάφεραν να γίνουν ποτέ ένα σημαντικό χωριό: ο πληθυσμός τους παλινδρομούσε γύρω από το μέγεθος των 30-50 οικογενειών, φτάνοντας τις 80 στις αρχές του 20ου αιώνα, εποχή της ακμής και αρχή της δύσης τους.

Τα σπίτια του οικισμού, που σήμερα τα περισσότερα βρίσκονται σε διάφορα στάδια ερειπίωσης, είναι του τέλους του 19ου αιώνα. Σήμερα διατηρούνται 4-5 εστίες, κυρίως παροδικής κατοίκησης, σε προσεκτικά ανακαινισμένα μεγάλα σπίτια, κυρίως πάνω στον κεντρικό δρόμο.

Όλα τα σπίτια του χωριού φέρουν οικοδομικά στοιχεία που ξεφεύγουν από το κοινό πρότυπο της αγροτικής κατοικίας, όπως η συχνή χρήση του φέροντος τόξου, τα λαξεμένα υπέρθυρα και οι λιθανάγλυφες διακοσμήσεις.

Το Πλάτωμα

Μικρός οικισμός στα ΒΔ του Κάμπου Αβίας, στον εσωτερικό δρόμο από τη Σάνταβα προς τον Κάμπο. Το Πλάτωμα λεγόταν παλιότερα Κάμινα Μάλτσινα και για ένα διάστημα αναφερόταν ως Πλήρωμα. Ο ενοριακός ναός είναι ταυτόχρονα και κοιμητηριακός και είναι αφιερωμένος στην Μεταμόρφωση του Σωτήρα, ενώ ανάμεσα στο χωριουδάκι και το γειτονικό συνοικισμό Μπελιτσαίικα βρίσκεται το ξωκλήσι του Γενεσίου της Θεοτόκου.

Το Σταυροπήγι και η Μάλτα

Το Σταυροπήγι και η Μάλτα είναι δυο συνεχόμενοι οικισμοί, που γεννήθηκαν και ωρίμασαν σε στενή σχέση με το αμυντικό σύστημα της βορινής προσπέλασης της Καρδαμύλης και της χερσαίας σύνδεσης των νοτιότερων μανιατικών επικρατειών με την Καλαμάτα. Μέσα, πάνω και γύρω από τα δυο χωριά σώζονται σήμερα ο πύργος του 19ου αιώνα των Κουμουνδουραίων, το μεσαιωνικό Κάστρο της Ζαρνάτας, ο προεπαναστικός πύργος του Μαυρίκου και ο νεότερος πύργος των Κουτήφαρη-Αλούπηδων, οχυρά διαφόρων περιόδων και σκοπών, που ωστόσο μαζί με τη βυζαντινό μονή Ανδρουμπεβίτσας φύλασσαν τους ευάλωτους αυχένες εκατέρωθεν του όγκου Σελημάγκουρο, που συνιστούσαν την κύρια είσοδο του αμφιθεάτρου της Καρδαμύλης.

Το Σταυροπήγι λεγόταν παλιότερα Μπαρούσι (ακουγόταν και ως "τα Βαρούσια"), παρήχη του όρου βαρόσι, που σημαίνει συνοίκηση γύρω από κάστρο - στη συγκεκριμένη περίπτωση, το κάστρο της Ζαρνάτας. Για ένα διάστημα το χωριό λεγόταν Πηγή. Στη Μάλτα, στον ενοριακό ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου σώζονται αξιόλογες τοιχογραφίες του 13ου αιώνα.

Οι Δολοί, τα Καλιανέικα και οι Κιτριές

Οι Δολοί απλώνονται στις δυο πτυχές μιας ομαλής διαμόρφωσης ραχών, στα ανάγλυφα που υψώνονται ανάμεσα στην ακτή από τη Σάνταβα μέχρι τις Κιτριές και τα ημιορεινά οροπέδια του Κάμπου Αβίας. Αν και αναπαράγει το πρότυπο κατοίκησης της γειτονικής Μαντίνειας, η ζώνη αυτή είναι σαφώς καλύτερα προφυλαγμένη από τα αδιάκριτα μάτια του πελάγους - τους πειρατές των διαφόρων εποχών και κυρίως των ταραγμένων περιόδων - και έτσι απέκτησε σημαντικό πληθυσμιακό μέγεθος στους Μέσους Χρόνους. Είναι επίσης πιο ξεκάθαρα στραμένη στην αγροτική παραγωγή, μένοντας μακριά από την επίδραση των οικονοικών ευκαιριών ης θάλασσας, μια συγκυρία που αξιοποιούν σε κάποιο βαθμό μόνο οι Κιτριές.

Τα χαρακτηριστικά άμυνας της θέσης ήλξαν κάποια προϊστορική κατοίκηση, όπως τεκμηριώνεται από ευρήματα σε διάφορες τοποθεσίες και κυρίως σε σπήλαιο στη θέση Κότουλας.

Οι Δολοί αποτελούνται από δύο συνοικίες, τους Κάτω Δολούς, άμεσα συνεδεμένοι με τον επαρχιακό δρόμο Κάμπος-Κιτριές και τους Πάνω Δολούς, που καταλαμβάνουν τη διπλανή ράχη. Και οι δύο οικισμοί περιλαμβάνουν οικοδομήματα της εποχής της ακμής της περιοχής, όπως το πέτρινο γεφύρι, την κρήνη στο Μέρνο, τους πύργους του Κατσέα και του Σαράβα και πολλές ενδιαφέρουσες εκκλησίες, όπως του Αγίου Νικολάου (τοιχογραφίες του 1785), του Αγίου Βασιλείου (του 1776), της Αγίας Τριάδας, την Κοίμησης της Θεοτόκου, (τοιχογραφίες του 18ου αι.) και τέλος τα καθολικά των παλαιών μονών της της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Νικήτα (αγιογραφίες του 1752).

Τα Καλιανέϊκα είναι τυπικός οικισμός οικογενειακής συσπείρωσης γύρω από την αρχική εγκατάσταση του πρώτου οικιστή-γενάρχης , του Καλιάνη. Ο οικισμός απέκτησε σαφή υπόσταση κάπου μέσα στον 19ο αιώνα, όταν κορυφώθηκε η οργάνωση και η παραγωγή των γεωργικών πόρνω που κατείχε. Οι οικισμός διατηρεί ακόμα κάποια κατοίκηση, στο μέσον μια ομαλής λεκάνης με οπωρώνες, πεζούλες, αλώνια και πηγάδια.

Οι Κιτριές είναι ένας από τους πιο γοητευτικούς οικισμούς της περιοχής. που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στα χρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας. Μικρό αλλά με καλή φυσική προστασία, το λιμανάκι των Κιτριών αποτελούσε μέχρι την δημιουργία του εμπορικού λιμανιού που της Καλαμάτας, το καλύτερο σημείο ελλιμενισμού στην ανατολική ζώνη της Καλαμάτας. Ταυτόχρονα συνιστούσε το μοναδική θαλάσσια διέξοδο για όλα τα ημιορεινά και ορεινά χωριά της Αβίας κα ιειδικότερα την κυριότερη εμπορική πύλη της Ζαρνάτας, από όπου οι Μανιάτες αντάλλασσαν τα προϊόντα του τόπου τους - λάδι, βελανίδι, πρινοκόκκι και μετάξι - με τα τεχνουργήματα του δυτικού πολιτισμού.

Πέρνα της σημασίας ως σταθμός μεταφόρτωσης, οι Κιτριές είχαν και τοπική στρατηγική σημασία και αποτέλεσαν έδρα των ηγεμόνων της περιοχής και θέατρο συγκρούσεων και εντάσεων, κυρίως στην ύστερη Τουρκοκρατία. Από τις εποχές αυτές σώζονται πυργόσπιτα και ερείπια πύργων, καθώς και ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (1730, αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέμπλο).

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος