Γεωγραφία του Μαινάλου

Το Μαίναλο είναι το μεγάλο ορεινό συγκρότημα που καταλαμβάνει το κέντρο της Αρκαδίας και με τον όγκο, τη γεωμορφολογία και τη βλάστησή του καθορίζει τις περιβαλλοντικές συνθήκες σχεδόν ολόκληρου του νομού.

Περισσότερο από τη λέξη "βουνό", στο Μαίναλο ταιριάζει ο όρος "ορεινό τοπίο". Πράγματι, το Μαίναλο δεν έχει τις απόκρημνες κορυφογραμμές του Ταϋγέτου και του Χελμού, τις ατελείωτες βραχουριές του Ερυμάνθου ή τα αλπικά λιβάδια της Ζήρειας. Μοιάζει κάπως με τον Πάρνωνα: τα δύο βουνά μοιράζονται την ιδιαιτερότητα μιας πολυσχιδούς, πολύ εκτεταμένης ορεινής τοπογραφίας, που με τις υφέσεις της δημιουργεί την ευκαιρία εγκαταστάσεων και λειτουργιών εσωτερικά του βουνού, κάτι που δεν ισχύει για τα τέσσερα μεγάλα βουνά του Μωρηά.

Το Μαίναλο, όπως και ο Πάρνωνας σε κάποιο βαθμό, έχουν ενδοχώρα: μέσα στις πτυχές και τις χαράδρες τους κρύβουν δημογραφία, μετακινήσεις και παραγωγή - αν όχι και πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι το Μαίναλο μετέχει στην Μεγάλη Ιστορία και τα Μεγάλα Γεγονότα όχι ως στοιχείο της επιβράδυνσής τους, αλλά ως συστατικό της ορμής τους.

Η ψηλότερη κορυφή του Μαινάλου είναι η Οστρακίνα (1.981μ.), που υψώνεται πάνω από την περιοχή Λεβιδίου-Κάψιας, δηλαδή στο ανατολικό τμήμα του συγκροτήματος. Άλλες ψηλές κορυφές είναι το Σφεντάμι (1.870μ.), η Τζελάτη (1.868μ.), το Μεσοβούνι (1.860μ.), ο Αϊντίνης (1.849μ.), η Μαύρη Κορυφή (1.818μ.) και η Μουρτζιά (1.761μ.).

Πίσω από τις ψηλές κορυφές του, το Μαίναλο απλώνεται προς τα δυτικά με μια σειρά ανεξακρίβωτων κορυφών, χαμένων σε ένα δαίδαλο οροπεδίων και χαραδρών. Εδώ ψηλότερη κορυφή είναι το Πλειοβούνι (1643μ.). Πιο δυτικά, ανάμεσα στους άξονες του Λούσιου ποταμού και του Λαγκαδιανού ρέματος, απλώνεται ένας λαβύρινθος ψηλών λόφων, που ένα μέρος τους λέγεται συμβατικά Όρη Λαγκαδίων, αλλά υπάρχουν και ολόκληρα συστήματα λόφων χωρίς δομή, που σβήνουν ανώνυμα στο Λάδωνα και την Ολυμπία.

Έτσι, το Μαίναλο είναι κάτι παραπάνω από βουνό, είναι το πιο εμφανές τμήμα μιας τεράστιας ορεινής ζώνης. Ωστόσο, δεν συνέχεται με τα βουνά του βορείου τείχους της Πελοποννήσου (Ζήρεια, Χελμός και Ερύμανθος), ούτε με τους όγκους που περιβάλλουν την Αρκαδία από τα βόρεια και ανατολικά (Ολίγυρτος, Σαγγιάς, Τραχύ, Λύρκειο και Αρτεμίσιο). Στα νότια, σβήνει στη λεκάνη της Μεγαλόπολης, ενώ ο Αλφειός το αποκόπτει από το Λύκαιο και τη Μίνθη και ο Ελισσών από τους λόφους του νότου. Οι φυσικές γέφυρες με τον Ταΰγετο και τον Πάρνωνα είναι ουσιαστικά λόφοι, λόχμες και ρεματιές της Μεγαλοπολίτιδας και της Τεγέας.

Η Μαντινειακή ζώνη

Ο ανατολικός όγκος του Μαινάλου δεσπόζει σε μια μεγάλη ζώνη ομαλών λεκανών που παρεμβάλονται ανάμεσα στο κέντρο της Αρκαδίας και το ανατολικό ορεινό τόξο που σχηματίζει η οροσειρά Σαγγιάς-Τραχύ-Λύρκειο-Αρτεμίσιο.

Το Μαίναλο αποτελεί κάτι πολύ περισσότερο από συμβολικό κέντρο της Αρκαδίας: με τις βίαιες απορροές των απόκρημνων ανατολικών πλαγιών του δημιούργησε τη λεγόμενη Μαντινειακή πεδιάδα - δηλαδή το άθροισμα των επιμέρους κάμπων της Τρίπολης, της Νεστάνης, της Μαντίνειας, του Ορχομενού και της Κανδήλας - και όχι απλά τη δημιούργησε, αλλά την τροφοδοτεί αέναα με τα νερά και τα χιόνια του. Με τη σειρά της, η ομάδα των μεγάλων αυτών πολγών και δολινών απορρέει υπόγεια προς την πεδινή και παράκτια Αργολίδα.

Φιλόξενη, ομαλή και εύφορη, η Μαντινειακή γη αποικίστηκε στην αρχαιότητα σε όλο το πλάτος από την Τεγέα μέχρι το διάσελο του Ολίγυρτου με μικρές και μεγαλύτερες πόλεις, πιο γνωστή από τις οποίες είναι ο αρκαδικός Ορχομενός - σε αντιδιαστολή με το βοιωτικό - που περιέβαλε έναν ολοστρόγγυλο λόφο, πάνω στον οποίο ύψωσε την ακρόπολή του. Το ενδιαφέρον για την πλούσια αυτή ζώνη διατηρήθηκε και στους επόμενους αιώνες και από την πλευρά της διοίκησης εκφράστηκε με τα κάστρα και τους πύργους με τους οποίους οι Βυζαντινοί και οι Φράγκοι επόπτευαν τις επικοινωνίες και ήλεγχαν την οικονομία της περιοχής. Η Μαντινεία εξακολουθεί να είναι ο μείζων γεωργικός πόρος της Αρκαδίας: ότι μπορεί να ευδοκιμήσει στο υψόμετρο των 650 μέτρων - δηλαδή τα πάντα εκτός από την ελιά - , καλλιεργείται εδώ σε μεγάλη έκταση και με επιτυχία. Η Τρίπολη, μια ανάσα πλέον πιο νότια έχει εξελιχθεί σε πόλο της διακυβέρνησης, της εκπαίδευσης και της μεταποίησης της Πελοποννήσου.

Πέραν του πλέγματος των επαρχιακών δρόμων που περιτρέχουν το Μαίναλο και συνδέονται με τη Μεγαλόπολη, τη Σπάρτη και την Πάτρα, ο νέος αυτοκινητόδρομος ήρθε διαπερνώντας το Αρτεμίσιο και εξαφάνισε την χρονοαποσταση με την Αθήνα, μετατρέποντας την Τρίπολη και την Μαντίνεια σε κόμβους ενός οικιστικού πλέγματος με κέντρο την Αθήνα, που απλώνεται μέχρι την Καλαμάτα και τη Σπάρτη.

Η Γορτυνία

Η δυτική πλευρά του κυρίως Μαινάλου και ολόκληρο το Δυτικό Μαίναλο, μαζί με τα Όρη Λαγκαδίων ανήκει στην γεωπολιτισμική ενότητα της Γορτυνίας. Απελπιστικά ορεινή, περίκλειστη, εσωστρεφής και δύσβατη, η Γορτυνία υπήρξε η δημογραφική και κοινωνική αμάλθεια της νότιας Ελλάδας: μέσα από τα βράχινα σπλάχνα της γεννούσε αέναα ήρωες και δαίμονες και τροφοδότησε την όλη τη Δυτική Πελοπόννησο, αλλά και την Αττική και τις Αμερικές, με εργάτες, εμπόρους και πολιτικούς. Η μικρή, αδιόδευτη και άγονη Γορτυνία υπήρξε "μάννα" της νεότερης Ελλάδας.

Η αρχαία περίοδος της Γορτυνίας διαβάζεται μέσα απο τα λίγα μνημεία και τις ελάχιστες αναφορές του Παυσανία. Από την κλασική αρχαιότητα είναι γνωστές αρκετές μικρές κώμες, όπως η Τεύθις, το Μεθύδριο, η Μαινάλια Θεισόα, καθώς και θέσεις ναών και άξονες διαβάσεων, όπως και η θέση μιας μεγάλης πόλης, της Γόρτυνος, που άκμασε από τα Γεωμετρικά χρόνια μέχρι και τη Βυζαντινή περίοδο και γειτνίαζε με σημαντικό Ασκληπιείο.

Λίγα είναι γνωστά για τα πρώιμα και μέσα βυζαντινά χρόνια, καθώς η Γορτυνία βρισκόταν μακριά από τις γραμμές έντασης της ιστορίας. Τα στοιχεία πυκνώνουν αισθητά στα υστεροβυζαντινά χρόνια, όπου έχουμε την ίδρυση των μεγάλων μονών Φιλοσόφου και Προδρόμου. Στην επόμενη περίοδο, το ενδιαφέρον των Φράγκων για την Πελοπόννησο και οι μακρόχρονες συγκρούσεις στην περίμετρό της αντανακλώνται και στο εσωτερικό της Γορτυνίας και μαρτυρούνται από την κατασκευή οχυρωμένων οικισμών και κάστρων - Καρύταινα, Άκοβα, Μαγούλιανα, Βαλτεσινίκο κλπ.

Αναμφίβολα, η περίοδος που αρχίζει με την απόσυρση των Ενετών (1715) και διαρκεί μέχρι και την απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό (1825) είναι ένα διάστημα μεγάλων εντάσεων, αλλά και εξαιρετικών ευκαιριών για τη Γορτυνία, καθώς ο πλούτος της και τα αμυντικά χαρίσματά της συνδυάζονται και απαντούν με θαυμαστό τρόπο στις προκλήσεις των καιρών. Οι σταθεροί παραγωγικοί πόροι του βουνού, η στροφή των νερόμυλων της Δημητσάνας στην κατασκευή μπαρούτης, οι νέες κοινωνικές και οικονομικές λειτουργίες των μοναστηριών, η μέγιστη σημασία που αποκτά η ασφάλεια της ορεινής ενδοχώρας σε σχέση με τη διαρκώς απειλούμενη πεδινή περίμετρο αντανακλώνται στην κοινωνική, οικονομική και πολιτειακή άνοδο των Γορτύνιων. Απόγειο της ισχύος της περιοχής είναι η αίγλη των ισχυρών οικογενειών των Κολοκοτρωναίων, Πλαπουταίων και Δεληγιανναίων-Παπαγιαννόπουλων στη διάρκεια της επανάστασης του 1821 και η μετέπειτα εμπλοκή τους στη διοίκηση του νεότευκτου ελληνικού κράτους.

Από το 1833 μέχρι 1997 η Γορτυνία υπήρξε διοικητικά επαρχία του νομού Αρκαδίας, με εννέα δήμους (Γόρτυνος, Δημητσάνας, Τρικολώνων, Ηραίας, Τροπαίων, Κοντοβάζαινας, Κλείτορος, Λαγκαδίων και Βυτίνας) και πρωτεύουσα τη Δημητσάνα. Το 2010 με το σχέδιο Καλλικράτης, η επαρχία Γορτυνίας επανασυστάθηκε γεωγραφικά ως Δήμος Γορτυνίας, με έδρα τη Δημητσάνα.

Ο σημερινός δήμος Γορτυνίας έχει έκταση 1180 τετρ. χλμ. και πληθυσμό μόλις 10.320 κατοίκους. Διατρέχεται από δύο σημαντικούς οδικούς άξονες, το δρόμο Τρίπολη-Βυτίνα-Λαγκάδια-Ολυμπία και ένα σκέλος του που καταλήγει στη Μεγαλόπολη. Γύρω τους, διαρθρώνεται ένα πλούσιο επαρχιακό δίκτυο καλής βατότητας, που διασχίζει το Μαίναλο (σύνδεση Βυτίνας-Χιονοδρομικό Κέντρο Μαινάλου-Τρίπολη, σύνδεση Βυτίνας-Αλωνίσταινας-Τρίπολης) και, μαζί με το τοπικό και το δασικό δίκτυο, επιτρέπουν την προσπέλαση όλων των αξιόλογων πόρων και των τουριστικών θέσεων.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος