Βλάστηση του Μαίναλου

Η ζώνη που περιγράφεται από τον περιμετρικό οδικό άξονα Τρίπολης-Λεβιδίου-Βυτίνας-Καρύταινας-Μεγαλόπολης-Τρίπολη και αντιστοιχεί στην ορεινή περιοχή που συμβατικά λέμε Μαίναλο, αποτελεί μια πυκνά καλυμένη με ψηλή βλάστηση ενότητα. Αν και υπάρχουν μεγάλες γυμνές επιφάνειες, παλιά βοσκοτόπια, κορυφές πάνω από το δασοόριο ή καμένες ζώνες, τόσο η οπτική εντύπωση και η περιηγητική εμπειρία, όσο και η θαλερότητα του οικοσυστήματος αντιστοιχεί σε μια μεγάλη δασική ζώνη, όπου οι φυσικές λειτουργίες και το ιστορικό της χρήσης του χώρου από τον άνθρωπο έχουν ζυμώσει ένα πολυσύνθετο μωσαϊκό καταστάσεων μεγάλης οικολογικής αξίας και εξαιρετικής ισοστασίας.

Μέσα στο απέραντο αυτό δασικό οικοσύστημα υπάρχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις στους τύπους βλάστησης, που οφείλονται πρωτίστως στους περιβαλλοντικούς παράγοντες και δευτερευόντως στο ιστορικό χρήσης.

Η κάλυψη του Μαίναλου με δέντρα και θάμνους εμφανίζει τους παρακάτω διακριτούς τύπους, οι οποίοι αναλύονται στα αντίστοιχα λήμματα:

• Πετρολίβαδα μέσου υψομέτρου με φρύγανα
• Μεσογειακοί θαμνώνες
• Δάση Κεφαλληνιακής ελάτης
• Δάση και συστάδες Μαύρης και Χαλεπίου πεύκης
• Λιβάδια στα διάκενα των δασών ελάτης και στις δολίνες
• Πετρολίβαδα πάνω από το όριο του δάσους
• Διάδρομοι παρόχθιας βλάστησης

Πετρολίβαδα με φρύγανα

Αν και η περιοχή του Μαίναλου δεν περιλαμβάνει τις κατάλληλες υψομετρικές ζώνες ώστε να περιέχει τυπικούς σχηματισμούς φρυγάνων, φιλοξενεί ωστόσο εκτεταμένα πετρολίβαδα με χαμηλή βλάστηση και με είδη που προσειδιάζουν με τις φρυγανικές διαπλάσεις του χαμηλού υψομέτρου.

Πρόκειται για παλιές γεωργικές ζώνες, όπου η γεωργία, που απώθησε τη φυσική βλάστηση στα όρια της επικράτειάς της, έδωσε τη θέση της στην κτηνοτροφία και αυτή με τη σειρά της μετέβαλε τη σύνθεση και κυρίως τη δομή της κάλυψης προς μια ακόμα φτωχότερη από πλευράς ποικιλότητας κατάσταση. Οι ζώνες αυτές, καλά οριοθετημένες στο τοπίο με πεζούλες και ξερολιθιές, φιλοξενούν μικρούς παραμορφωμένους θάμνους (κυρίως αρκεύθους και πουρνάρια), πολλά αγκαθωτά φυτά και μερικά φυτά-μάρτυρες μιας μακρόχρονης επίδρασης της βόσκησης και της φωτιάς ως μέσα ελέγχου της ψηλής βλάστησης.

Παρόλη την επιθετική χρήση των περιοχών αυτών από τον άνθρωπο, τα τοπία αυτά εντάσσονται επιτυχώς σήμερα στο ευρύτερο οικοσύστημα του Μαίναλου, καθώς οι γυμνές αυτές ζώνες αντισταθμίζουν περιβαλλοντικά το πολύ κλειστό δασικό τοπίο, προσθέτοντας ένα σημαντικό παράγοντα μωσαϊκότητας. Ωστόσο, η χωρική αυτή ισορροπία είναι προσωρινή, γιατί καθώς η κτηνοτροφία απουσιάζει πλέον από το πεδίο, οι ζώνες των πετρολίβαδων με τους αγκαθωτούς θάμνους θα αποικιστούν σταδιακά με δέντρα και μεγάλους θάμνους.

Μεσογειακοί θαμνώνες

Ο Μεσογειακός θαμνώνας, που στην ορεινή Αρκαδία συντίθεται κυρίως από Πουρνάρι (Quercus coccifera), Οξύκεδρη άρκευθο (Juniperus oxycedrus) και Κουμαριά (Arbutus unedo), καταλαμβάνει όλη τη χαμηλή υψομετρικά ζώνη του Μαίναλου, από το ύψος των οροπεδίων της Μαντίνειας και της Μεγαλόπολης έως τα 800 περίπου μέτρα.

Άλλα είδη που συναντάμε κατά τόπους είναι η Γλιστροκουμαριά (Arbutus andrachne), το Φυλλίκι (Phillyrea latifolia), η Κοκορεβυθιά (Pistacia terebinthus), και η Τσαπουρνιά (Prunus spinosa), ενώ στο πάνω όριο της ζώνης βρίσκουμε άτομα ή συστάδες ελάτης και άλλα δασικά είδη.

Σε πολλές περιοχές του δυτικού Μαίναλου τα πουρνάρια είναι εν μέρει καλυμένα από τα λεγόμενα νεραϊδονήματα, δηλαδή λειχήνες του γένους Usnea, που περιπλέκονται ανάμεσα στα κλαδιά του υποκείμενου. Από μακριά, το ανοιχτόχρωμο πρότυπο των νεραϊδονημάτων δίνει την εντύπωση ότι τα πουρνάρια είναι ανθισμένα.

Δάση ελάτου

Το μεγαλύτερο μέρος της μέσης υψομετρικά ζώνης του Μαίναλου καλύπτεται από Κεφαληνιακή ελάτη (Abies cephalonica), το γνωστό σε όλους έλατο της Νότιας Ελλάδας. Τα ελατοδάση καλύπτουν όλο το συγκρότημα και παρουσιάζουν μεγάλη διαφοροποίηση ηλικιακής και μορφολογικής δομής, πυκνότητας και γενικής κατάστασης, ανάλογα με τις εδαφικές και υδρολογικές συνθήκες της κάθε θέσης.

Το έλατο καλύπτει και τα δύο κύρια γεωλογικά υλικά του Μαίναλου, τον ασβεστόλιθο και το φλύσχη. Σε γενικές γραμμές, οι συστάδες που αναπτύσσονται στο φλύσχη είναι πιο αραιές με σχεδόν απόντα υπόροφο. Αντίθετα στις ασβεστολιθικές μάζες, τα έλατα είναι πυκνά, με καλή ανάπτυξη και αρκετά πλούσιο υπόροφο από φτέρες, αγριοτριανταφυλλιές, βάτα, αρκεύθους και πόες.

Τα ελατοδάση του Μαίναλου είναι παραγωγικά δάση και βρίσκονται υπό καθεστώς ήπιας διαχείρισης. Μέρος των δασών ελάτης του Νότιου Μαίναλου (17-18.000 στρέμματα) κάηκε σε μια μεγάλη πυρκαγιά το 2000, ενώ στην ίδια ζώνη έπιασε φωτιά το 2011. Το έλατο δεν έχει την αναγγενητική ταχύτητα των πεδινών πεύκων και οι εκτάσεις αυτές είναι ακόμα γυμνές.

Συστάδες Μαύρης και Χαλεπίου πεύκης

Στο Μαίναλο συναντάμε σε πολλές θέσεις, κυρίως κοντά στα χωριά, συστάδες Χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis). Πρόκειται δέντρα που έχουν φυτευτεί μεταπολεμικά στις εξόδους των χωριών ή σε κοντινούς λόφους με σκοπό είτε τη δημιουργία καλλωπιστικού άλσους είτε την προστασία των ανάντι εδαφών από διάβρωση. Οι συστάδες αυτές αναπτύχθηκαν κανονικά σε ομήλικα άλση, όπου δεν υπάρχει αναγέννηση.

Η εγκατάσταση συστάδων Μαύρης πεύκης (Pinus nigra) είχε κυρίως σκοπό τη δημιουργία παραγωγικού δάσους. Όντως, οι φυτείες αυτές εγκλιματίστηκαν καλά, έχουν φυσική αναγέννηση και φαίνονται πλήρως ενταγμένες στο δασικό περιβάλλον του ελατοδάσους, ενώ κατά τόπους γίνεται κανονική διαχείριση (υλοτομία). Είναι γνωστό ότι φυσικά δάση Μαύρης πεύκης ευδοκιμούν στους κύριους ορεινούς όγκους της Πελοποννήσου (Χελμός, Ζήρεια, Πάρνωνας, Ταΰγετος), όπου σχηματίζουν τόσο αμιγείς, όσο και μικτές συστάδες με την Κεφαλληνιακή ελάτη. Σημειώνουμε ωστόσο ότι στα τέσσερα πιο πάνω βουνά το Μαυρόπευκο εξαπλώνεται σε ιδιαίτερα κατάλληλα για το είδος όξινα εδάφη, ενώ το Μαίναλο εμφανίζεται αποκλειστικά σε αλκαλικά εδάφη.

Λιβάδια, δολίνες και ξέφωτα δασών

Μετά την ανύψωση και την πτύχωσή της, η μητρική ασβστολιθική μάζα του Μαίναλου υπέστη επί μακρόν την επίδραση της καρστικής διάλυσης. Το μορφολογικό πρότυπο των συγκεκριμένων ασβεστολίθων ευνόησε το σχηματισμό εσωτερικών λεκανών όπου η επιφάνεια του υλικού ταπεινώθηκε, αφήνοντας περιμετρικά και σχετικά συμμετρικά τους κώνους των ενδιάμεσων εδαφών, τα οποία έτσι σχημάτισαν κορυφές εξ' υπολοίπου. Οι λεκάνες αυτές λέγονται δολίνες και αφθονούν στα μέσα και ανώτερα υψόμετρα του Μαίναλου.

Οι δολίνες παροχετεύουν τα όμβρια, που συγκεντρώνουν από την περιβάλλουσα λεκάνη απορροής, μέσα στα καρστικά δίκτυα του κέντρου του πυθμένα τους, σημείο που εντοπίζεται εύκολα χάρη σε έναν κύκλο καθαρού κοκκινοχώματος (terra rossa).

Οι δολίνες του Μαίναλου έχουν εύφορα εδάφη, είναι εύκολα προσβάσιμες και συχνά υπάρχει κάποια πηγή στη βάση των περιμετρικών όγκων. Σαν συνέπεια, καλλιεργήθηκαν και βοσκήθηκαν συστηματικά, ενώ κατοικήθηκαν περιστασιακά ή εποχικά. Κατάλοιπο αυτών των δραστηριοτήτων είναι ότι η επιφάνεια της δολίνης είναι ελεύθερη βλάστησης και το γύρω ελατοδάσος καλά οριοθετημένο. Στο εσωτερικό της λεκάνης αφθονούν οι Αγριοκορομηλιές και οι Γκορτσιές, ενώ συναντάμε αρκετές Μπερκιές (Crataegus pycnoloba, είδος κράταιγου ενδημικό της Πελοποννήσου) και διάσπαρτα άτομα Οξύκεδρης αρκεύθου (Juniperus oxycedrus).

Στην περίμετρο των δολινών και άλλων λιβαδιών της μέσης υψομετρικής ζώνης, αλλά και σκόρπιες στα περιβάλλοντα πετρολίβαδα, θα βρούμε πολλές γκορτσιές (Pyrus amygdaliformis), συνήθως ώριμα δέντρα, κατάστικτα με κίτρινες λειχήνες.

Πετρολίβαδα των κορυφών

Η σχετικά στενή ζώνη πάνω από το δασοόριο και μέχρι το άκρο των μεγάλων κορυφών του Μαίναλου, φιλοξενεί πολλά καθαρά "ορεινά" είδη, που σε ψηλότερα βουνά φτάνουν μέχρι τα 2000 μέτρα ή και περισότερο. Έτσι, το Μαίναλο, κατά κάποιον τρόπο, συνιστά το χώρο της προσαρμογής στο ελάχιστο των περιβαλλοντικών συνθηκών των ειδών αυτών.

Μερικά χαρακτηριστικά είδη των κορυφών του Μαίναλου είναι τα παρακάτω:

• Aethionema saxatile subsp. oreophilum (>1000μ.)
• Alyssum montanum subsp. repens (>800 και έως 2000μ.)
• Asperula aristata (>1400 και έως 2400 μ.)
• Astragalus angustifolius subsp. erinaceus (>1200 και έως 2500 μ.)
• Cerastium candidissimum (>800 και έως 2200μ μ.)
• Daphne oleoides (>1000 και έως 2700 μ.)
• Erysimum pusillum (>1000 και έως 2300 μ.)
• Euphorbia herniariifolia (>1000 και έως 2000μ μ.)
• Galium taygeteum (>1200 και έως 2200 μ., ενδημικό της Πελοποννήσου)
• Juniperus communis subsp. hemisphaerica (>1300 και έως 2000 μ., ενδημικό της Πελοποννήσου)
• Marrubium velutinum subsp. cylleneum (>1200 και έως 2000 μ., ελληνικό ενδημικό)
• Onosma visianii (>900 και έως 1500 μ.)
• Sideritis clandestina subsp. cyllenea (>1300 και έως 2000 μ.)
• Viola chelmea (>1500 και έως 2400 μ.)

Παρόχθια βλάστηση

Η παρόχθια βλάστηση των ρεματιών και ποταμών του Μαίναλου έχει την τυπική σύνθεση που συναντάμε σε όλα τα μικρά ποτάμια της Πελοποννήσου: σε ένα πλάτος που κυμαίνεται από 3 έως 5 φορές το πλάτος της κοίτης, σχηματίζονται γραμμικά συνεχείς δεντροστοιχίες από Πλατάνια (Platanus orientalis), αναμεμειγμένα τοπικά με άλλα υδρόφιλα είδη, όπως Γαύρους (Carpinus orientalis), Φράξους (Fraxinus ornus), Οστριές (Ostrya carpinifolia) και Ιτιές (Salix alba, Salix elaeagnos, Salix amplexicaulis).

Τα πλατάνια είναι είτε ώριμα, μεγάλα δέντρα, όταν η ροή του νερού είναι σταθερή, είτε νεαρά, στρεβλά και ακανόνιστα άτομα, όταν η ρεματιά έχει κατά περιόδους έντονα πλημμυρικά φαινόμενα, που ξεριζώνουν και παρασύρουν τα δέντρα. Πάνω στον κερματισμένο φλοιό των κορμών των πλατάνων αναρριχώνται Αβρωνιές (Dioscorea communis), Κισσοί (Hedera helix) και Αρκουδόβατοι (Smilax aspera), ενώ χαρακτηριστικό φυτό της υγρής ζώνης της όχθης είναι το υδροχαρές Πολυκόμπι (Equisetum arvense).

Η ζώνη που περιβάλλει την κοίτη και σχηματίζει κατά τόπους επίπεδες αλλουβιακές επιφάνειες, που καλλιεργήθηκαν στο παρελθόν με δημητριακά και κηπευτικά και σήμερα είναι συνήθως φυτεμένες με Καρυδιές (Juglans regia).

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Πηγές: Καρέτσος Γ. et all. 2003. Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη όρους Μαίναλο. ΕΘΙΑΓΕ
Θανογιάννη Α. 2012. Προστατευόμενη Περιοχή του Όρους Μαίναλου και η αντιμετώπισή της ως δυνητικού αναπτυξιακού παράγοντα της περιοχής. Μεταπτ. εργασία, Γεωπονικό Πανεπ. Αθηνών