Κάστρα και πύργοι της Καρδαμύλης

Προστατευμένη από τα κάστρα της Αβίας από τα βόρεια, από τον Ταΰγετο από τα ανατολικά και την απέραντη ενδοχώρα της Μέσα Μάνης από το νότο, η ασφάλεια της περιοχής της Καρδαμύλης συμπληρώνεται αποτελεσματικά από τα ίδια τα φυσικά της στοιχεία, την Κοσκάραγα βορειότερα και το Βυρό, τα δύο κλειδιά της Έξω Μάνης.

Στα χωριά, χαρακτηριστικό αμυντικό στοιχείο είναι οι πύργοι και τα πυργόσπιτα. Πρόκειται για ψηλές, στιβαρές κατασκευές, με επιμελημένη τοιχοποιΐα, λιτή και λειτουργική κάτοψη που έχει ως μοναδικό στόχο την ασφάλεια.

Στην περιοχή σώζονται επίσης τρεις βάρδιες, όλες γύρω από την Κρδαμύλη: η Βάρδια των Τρουπάκηδων στην είσοδο του λιμανιού, η Βάρδια των Δημητρέων ψηλά πάνω από το λιμάνι και η Βάρδια των Πετρέων πάνω από το κάστρο της παλιάς πόλης.

Βασικό μορφολογικό στοιχείο των πύργων στην Έξω Μάνη είναι τα "κλουβιά", κυλινδρικές προεξοχές που στηρίζονται σε ανεστραμένους κώνους και προσφέρουν διερυμένο πεδίο στα μικρά όπλα που βάλουν μέσα από ειδικά ανοίγματα, τις τουφεκότρυπες. Η προσθήκη αυτή, σε ένα πυρήνα που έχει μια ιδιαίτερα απλή μορφολογία, δείχνει καθαρά τη δυτική επιρροή.

Ο πύργος του Πατριαρχέα στο Προσήλιο

Ο πύργος του Πατριαρχέα είναι ψηλός, τετράγωνος πύργος, αντιπροσωπευτικός της τυπολογίας των πολεμόπυργων, δηλαδή με περιορισμένη κάτοξη και ελάχιστα, μικρά ανοίγματα. Κτίστηκε από τον Πατριαρχέα στο χαμηλότερο μέρος του Προσηλίου, σε θέση με άπλετη θέα προς τη λεκάνη της Καρδαμύλης. Προσπελαύνεται μέσω ισχυρής φρουριακής πύλης και διαρθρώνεται σε τέσσερα διαδοχικά επίπεδα.

Ο πύργος προστατεύεται ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, χάρη στην ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική του και την καλή κατάσταση διατήρησης.

Πύργος Μούρτζινων

Οι Τρουπάκηδες - Μούρτζινοι, το ισχυρότερο σόϊ της Καρδαμύλης, έχτισαν πάνω σε βράχινη έξαρση ένα μεγάλο και ισχυρό οχυρό συγκρότημα που αποτελείτο από τρεις ομόκεντρους οχυρωματικούς περιβόλους, πύργο, κατοικίες, αποθήκες, στέρνα, εργαστήρια, κήπους και το ναό του Αγίου Σπυρίδωνα. Τα μεγαλύτερα κτίσματα να συνθέτουν το εξωτερικό τείχος του ενδιάμεσου περιβόλου. Ο εξωτερικός περίβολος είχε δύο πύλες που έκλειναν με βαριά ξύλινα θυρόφυλλα και ασφάλιζαν με συρόμενες μπάρες που γλύστραγαν μέσα στην τοιχοποιΐα. Ο βασικός πυρήνας του συγκροτήματος οικοδομήθηκε σε διαδοχικές φάσεις από τα τέλη του 17ου ως το 19ο αι. σε επίπεδο χώρο όπου προϋπήρχε παλαιότερη οικιστική ή αμυντική εγκατάσταση, όπως φαίνεται από τα ίχνη μεγαλιθικών κατασκευών στη θεμελίωση των κτηρίων.

Στο ψηλότερο, αν και έκκεντρο, σημείο του εσωτερικού περιβόλου, πάνω σε βράχο υψώνεται ο πύργος. Είναι ένας τετράγωνο στιβαρό κτήριο τέλειας οικοδομικής τέχνης που καταλήγει σε δώμα προφυλασσόμενο από ψηλό στηθαίο, ενισχυμένο με τη σειρά του από 4 κυλινδρικούς πυργίσκους ("κλουβιά").

Ο Πύργος του Μούρτζινου ανήκε στον τελευταίο καπετάνιο της Μάνης. Το συγκρότημα έχει αναστηλωθεί πλήρως και διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Τόσο ο πύργος, όσο και τα βοηθητικά προστατεύονται ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Στον πύργο στεγάζεται σήμερα το Μουσείο των Μούρτζινων.

Η Βάρδια των Δημητρέων

Η Βάρδια των Δημητρέων υπήρξε στρατιωτικό παρατηρητήριο του 18ου αιώνα, ιδιοκτησίας της ομώνυμης οικογένειας. Αποτελείται από τετράγωνο πύργο μικρού ύψους, κτισμένο με αργούς λίθους με γωνίες από λαξευμένο πωρόλιθο. Ο πύργος εποπτεύει το λιμάνι της Καρδαμυλης από την άκρη της βατής πλαγιάς του Πραστείου, στην ακμή της κάθετης ορθοπλαγιάς και είναι απυρόβλητος από τη θάλασσα. Προστατεύται ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.

Η Βάρδια του Τρουπάκη

Η Βάρδια του Τρουπάκη ελέγχει την είσοδο του λιμανιού της Καρδαμύλης.

Πύργος Πατριαρχέα

Ο πύργος Πατριαρχέα υψώνεται επιβλητικός στη κεντρική πλατεία του Προσηλίου. Αποτελεί τυπικό δείγμα της γνωστής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Μάνης. Με περίπου τετράγωνη κάτοψη, είναι ένα κτίσμα μεγάλου ύψους κατασκευασμένο από τοπικούς λίθους σε τρία ή τέσσερα διαφορετικά επίπεδα. Ο αμυντικός κυρίως χαρακτήρας του πύργου και τα παράθυρά του προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία σχετικά με την ταραγμένη ιστορικά περιοχή και τους μακρόχρονους αγώνες της.

Πύργος του Κιτρινιάρη

Ο πύργος του Κιτρινιάρη υψώνεται πάνω σε μια απρόσιτη βράχινη έξαρση που λέγεται Κουδούνα, σε υψόμετρο 700 μέτρων, στα σύνορα των χωριών Εξωχώρι και Σαϊδόνα και κοντά στον άξονα της μεγάλης ρεματιάς Βαθύ Λαγκάδι. Ο πύργος είναι το πιο προβεβλημένο και ισχυρό στοιχείο ενός τριγώνου οχυρών που φυλάσσουν τόσο τη διέλευση από το Εξωχώρι προς τη Σαϊδόνα, όσο και την είσοδο της ορεινής διάβασης προς το Δάσος της Βασιλικής. Καθώς η όδευση αυτή αποτελούσε ένα από τα περάσματα που ήταν αδύνατον να προστατευτούν στο σύνολο τους, ο πύργος του Κιτρινιάρη, μαζί με τις φρουριακές μονές Βαϊδονίτσας και Σαμουήλ, έλεγχαν την είσοδο της κοιλάδας, με σκοπό την φύλαξη των χωριών της Καρδαμύλης και της Ανδρούβιστας από απρόσμενες επιδρομές Τούρκων, από τη πλευρά της Σπάρτης και των Μπαρδουνοχωρίων.

Εκτιμάται ότι ο πύργος κτίστηκε στα 1786 και στην πλήρη ανάπτυξή του αποτελείται από ένα ορθογώνιο τριώροφο πύργο και ένα παραλληλόγραμμο διώροφο βοηθητικό κτήριο. Και τα δυο κτήρια είναι φτιαγμένα από ντόπιο σταχτί ασβεστόλιθο με ημίργους λίθους και πολύ καλή συναρμογή χωρίς κονία. Τα ανοίγματα - παράθυρα και πύλη - στηρίζονται με τοξωτά πρέκια.

Χάρη στην ισχυρή αμυντική στήριξή τους και τη δράση τους, οι Κιτρινιάρηδες είχα άτυπα το ρόλο καπεταναίων της έρημης αλλά στρατηγικά σημαντικής εσωτερικής αυτής περιοχής.

Πύργος μονής Βαϊδονίτσας

Πύργος Φασέα στο Εξωχώρι

Πύργος Καπιτσίνου στη Λαγκάδα

Ο πύργος Καπιτσίνου είναι ένας από τους πιο καλά διατηρημένους πενταώροφους πολεμόπυργους της προεπαναστατικής περιόδου. Κτίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα στο μαχαλά Αλεξιάνων της Λαγκάδας και αναπαράγει τα βασικά χαρακτηριστικά των πύργων της εποχής: τετράγωνη κάτοψη, μικρά ανοίγματα, μοναδική είσοδος, ντουφεκίστρες σε όλους τους ορόφους και τέσσερα κυλινδρικά "κλουβιά" στις γωνίες της κάτοψης. Μικρή πρωτοτυπία αποτελεί το ορθογωνικό κλουβί στο μέσο της ανατολικής πλευράς του δώματος, το λίθινο ζωνάρι στο μέσο του στηθαίου του δώματος και ένα χάραγμα καραβιού στη νότια όψη του τετάρτου ορόφου.

Τα δάπεδα του πύργου στηρίζονται με πέτρινους θόλους στο τρίτο και στο τελευταίο επίπεδο και με ξύλινα πατώματα στα υπόλοιπα. Το βατό δώμα προστατεύεται από ψηλό στηθαίο, συνιστώντας έτσι μια ακόμα θέση αντμετώπισης των εισβολέων.

Ο πύργος αποκαταστάθηκε στατικά στα 2006-2007 από το Υπουργείο Πολιτισμού.

Πύργος Καπετάν Χρηστέα στον Άγιο Δημήτριος Σελίνιτσας

Στο ύψωμα βόρεια του Αγίου Δημητρίου Σελίνιτσας και δυτικά από τον κεντρικό δρόμο προς το λιμανάκι δεσπόζει ο μόλις διώροφος αλλά ιδιαίτερα επιβλητικός πύργος του Χριστόδουλου Χρηστέα, οπλαρχηγού της περιοχής. Ο πύργος έχει μεγαλύτερες από τις συνήθεις διαστάσεις κάτοψης και εξυπηρετούσε και άλλες λειτουργίες, πέραν του αμυντικού του ρόλου.

Το κτήριο έχει στιβαρή τοιχοποιΐα, φτιαγμένη από αργούς λίθους με άφθονη κονία και γωνίες από λαξεμένα και καλά αρμοσμένα γνωνάρια. Στο δώμα του δεύτερου ορόφου φέρει τέσσερα καλοφτιαγμένα "κλουβιά" που συνδέονται με καλοφτιαγμένο σενάζι, πάνω στο οποίο στηρίζεται ψηλό προστατευτικό στηθαίο με λιακό. Το κτίσμα έχει ανακαινισθεί και διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση.

Τον πύργο κατασκεύασε ο Καπετάν Χρηστέας, ονομαστός καπετάνιος της περιοχής, που μετείχε σε σημαντικές μάχες της περιόδου του Απελευθερωτικού Αγώνα. Στον πύργο βρισκόταν το ονομαστό κανόνι "Κοψοχείλα", κερδισμένο με μάχη από Βενετσιάνικο πλοίο: το όνομά του θύμιζε ότι όταν χρησιμοποιήθηκε κατά της ναυαρχίδας του Ιμπραήμ, απο τη βιαιότητα της έκρηξης έσπασε ένα κομμάτι από το χείλος του.

Κάστρο του Μελιγγού

Το Κάστρο του Μελιγγού βρίσκεται σε δύσβατο ώμο, στα ΝΔ της κορυφής του Γαϊδουροβουνίου, πάνω από το χωριό Λαγκάδα, κοντά στις Θαλάμες. Η θέση εποπτεύει κυρίως τη διάβαση του Ζυγού, δηλαδή το διάσελο ανάμεσα στο Ζυγό και το Γαϊδουροβούνι, ένα δευτερεύον σήμερα πέρασμα, που ωστόσο ήταν σημαντικό στην εποχή της σλαβικής εποίκησης (13-14ος αιώνας) της περιοχής. Η θέση του οχυρού είναι ωστόσο πολύ αποκρυσμένη από το διάσελο και η χρήση του κάστρου θα ήταν περιορισμένη.

Σήμερα, στο πλάτωμα του ώμου διακρίνεται μόνο η βάση του τείχους.

Ο πύργος Ντουράκη στην Καστάνια

Ο Πύργος Ντουράκη (ή Δουράκη) στην Καστάνια (Καστάνιτσα) είναι ένας από τους πιο εντυπωσιακούς μανιάτικους πύργους. Πρόκειται για ισχυρό πενταώροφο πύργο του 18ου αιώνα με τέσσερις κυκλικούς πυργίσκους (κλουβιά), μεγάλες καταχύστρες και πολλές τουφεκότρυπες.

Ο πύργος πήρε το όνομά του από τον Κωνσταντή Δουράκη, καπετάνιο της Καστάνιας, που εγκαταστάθηκε σε αυτόν προεπαναστατικά με την οικογένειά του. Το χωριό, αν και έκκεντρο ως προς το σύστημα κατοίκησης, χάρη στη θέση του στη βάση των ορεινών μονοπατιών προς τον Ταΰγετο, που άνοιγαν αθέατες διόδους προς τη νότια Λακωνία, υπήρξε τόπος καταφυγής καταδιωκόμενων, όπως οι "κλέφτες" της Νότιας Πελοποννήσου στη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Τούρκων (1803-1806) - ανάμεσα στους διωκόμενους ήταν και ο νεαρός τότε Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, που φιλοξενήθηκε στον πύργο από του Ντουράκη, ο οποίος ωστόσο αποπειράθηκε να τον παραδώσει στους Τούρκους έναντι αμοιβής και αξιωμάτων.

Πυργοκατοικία Τραχήλας

Βόρεια της Τραχήλας, δυτικά του κεντρικού δρόμου και απέναντι από το ξωκλήσι της Παναγίας Κουβάτσου, διακρίνεται ερειπωμένη πυργοκατοικία. Πρόκειται για τυπικό δείγμα οχυρωμένης κατοικίας του 18ου αιώνα. Ο πύργος είναι τριώροφος, κτισμένος με αργούς λίθους από ντόπιο ασβεστόλιθο, με κατά τόπους χρήση ημίεργων λίθων στα ανοίγματα. Το κτίσμα έχει ύψος περίπου 8 μ. και είναι σχεδόν τετράγωνο, με διαστάσεις βάσης 5.5x6.30μ. Η είσοδος στο κατώι γίνεται στην μακριά πλευρά από μια χαμηλή πόρτα. Το κατώι καλύπτεται με ημικυκλική καμάρα, όπου υπάρχει ορθογώνιο άνοιγμα με καπάκι (καταπακτή), ο λεγόμενος καταρράχτη, που εξασφαλίζει την εσωτερική επικοινωνία με το το ανώι. Οι όροφοι ειναι μονόχωροι και επικοινωνούσαν μεταξύ τους με σταθερές ή κινητές ξύλινες σκάλες που έπιαναν περιορισμένο χώρο. Τα πατώματα ήταν από ξύλινες τάβλες που πατούσαν σε ξύλινα δοκάρια, που με τη σειρά τους στηρίζονταν μεγάλους λίθους εν προβόλω. Εξωτερικά διέθετε πολεμότρυπες.

Επάκτιο πυροβολείο Σελίνιτσας

Πολύ κοντά στον Αγιο Νικόλαο (Σελίνιτσα), πάνω σε βράχινη έξαρση διατηρείται σε καλή κατάσταση λιθόχτιστο επάκτιο πυροβολείο του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, που ήλεγχε κυρίως την θαλάσσια κυκλοφορία στο Μεσσηνιακό κόλπο και τη χρήση των μικρών λιμανιών της ακτής και δευτερευόντως την οδική διάβαση για τη νότια Μάνη.

Η γωνία κίνησης των πυροβόλων καλύπτει εύρος 270 μοιρών, ενώ τα ανοίγματα για τα μικρότερα όπλα και άλλα αμυντικά στοιχεία αποσκοπούν κυρίως στην αντιμετώπιση τοπικής προσβολής.

Δεν είναι γνωστή η δράση και συνεπώς η σημασία του πυρβολείου σε σχέση με τον κύριο στόχο του, τη θαλάσσια εποπτεία. Αντίθετα, είναι γνωστό ότι την επαύριο της μάχης τους Μηλιάς (11 Μαΐου 1944), ισχυρές δυνάμεις του ΕΛΑΣ πολιόρκησαν το οχυρό και ανάγκασαν πολυάνθρωπη ομάδα των Ταγμάτων Αφαλείας να διαφύγει νύχτα, μετά από μεγάλες απώλειες.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος