Μονοπάτια Λευκών Ορέων

Ένα ολοκληρωμένο πεζοπορικό δίκτυο στη Δυτική Κρήτη

Το Ίδρυμα Μητσοτάκη ανέθεσε στην Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού τη μελέτη ενός πεζοπορικού δικτύου στην περιοχή που περικλείεται ανάμεσα στις θέσεις Μονή Αγίας Κυριακής, Θέρισο, Ζούρβα, πηγή Τρομάρισσα και διάσελο Ποριά.

Η ορεινή ζώνη που περικλείεται ανάμεσα στις πιό πάνω θέσεις συντίθεται από δύο διακριτά μοροφολογικά σύνολα, την ημιορεινή ζώνη Κάστελος-Τέμπλα-Καμπιά-Φολές, που χάριν συντομίας θα λέγεται από εδώ και πέρα Καμπιά και που εκτείνεται κατά μήκος των χαραδρώσεων Θερίσου και Μεσκλών, και την ορεινή ζώνη νότια της Ζούρβας και μέχρι τα Ποριά, που αποτελεί τμήμα των Λευκών Ορέων και θα λέγεται από εδώ και πέρα ζώνη Ζούρβα-Ποριά.

Η ενότητα Καμπιά σχηματίζει μια λοφοσειρά, με βόρειο άκρο τη μονή Αγίας Κυριακής και νότια κατάληξη την περιοχή της Ζούρβας, όπου συνδέεται με τις βόρειες απολήξεις των Λευκών Ορέων. Δυτικά η λοφοσειρά των Καμπιών οριοθετείται από την κοιλάδα του μικρού ποταμού Κερίτη, ενώ το ανατολικό όριο σηματοδοτείται από την γεωλογική τομή του φαραγγιού του Θέρισου.

Τα κυριότερα σημεία αναφοράς στη ζώνη αυτή είναι η μονή Αγίας Κυριακής, η μονή Μεταμόρφωσης, το φρούριο Κάστελλος και το παρατηρήριο στην Τέμπλα.

Η μονή Αγίας Κυριακής ιδρύθηκε αρχικά τον 17ο αι. Το συγκρότημα καταλαμβάνει τον επίπεδο χώρο στην έξοδο μικρού φαραγγιού, στα τοιχώματα του οποίου σχηματίζονται πολλά μικρά σπήλαια. Η μονή αποτελείτο το καμαροσκάπαστο καθολικό, τα κελιά, το χώρο της κοινής "τράπεζας" και το ελαιοτριβείο και προστατεύεται από ψηλό οχυρωματικό περίβολο. Η μονή εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε. Πρόσφατα κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Αναστηλώθηκε στην περίοδο 1993-1996 και κατοικήθηκε από γυναικεία αδελφότητα. Είναι μετόχι της μονής Χρυσοπηγής.

Πάνω από τη μονή Αγίας Κυριακής χτίστηκε στη δεκαετία του 2000 μεγάλο μοναστικό συγκρότημα αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Χριστού, το οποίο αποτελεί μετόχι της μονής. Το συγκρότημα αποτελείται από μεγάλο καθολικό και πολυάρισθμα βοηθητικά κτίσματα, που προστατεύονται από ψηλό περίβολο και ισχυρή πύλη. Το "μετόχι" προσπελαύνεται είτε από την κυρίως μονή, μέσω σύντομου πετρόχτιστου πεζόδρομου, είτε από το τέλος του αφαλτόδρομου, μέσω καλντεριμιών και πετρόχτιστης νεώτερης μονότοξης γέφυρας.

Το φρούριο Κάστελλος είναι ένας πολύ μεγάλος οχυρωμένος χώρος που περιβάλει μεγάλη έκταση αγροτικών γαιών. Σήμερα σώζονται δύο μεγάλες συστοιχίες οχυρωματικών έργων της βυζαντινής περιόδου, ανάμεσα στα οποία τείχη, πύργοι και προμαχώνες, που οριοθετούν τη βόρεια και τη νότια πλευρά του οχυρωμένου χώρου, ενώ η ανατολική σειρά τειχών έχει καταρεύσει στο μεγαλύτερο μέρος της και η δυτική πλευρά είναι προστατεύεται φυσικά από βράχια και σπήλαια. Στον σχετικά επίπεδο περικλειόμενο χώρο έχουν αναγνωριστεί ή αποκαλυφθεί υστεροαρχαϊκό νεκροταφείο και πλούσια οικοδομικά λείψανα ελληνιστικής, ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου.
Όλος ο χώρος κηρύχθηκε το 1994 από το Υπουργείου Πολιτισμού ως προστατευόμενο μνημείο.

Τμήμα του αμυντικού συστήματος της αρχαίας και μετέπειτα μεσαιωνικής εγκατάστασης στον Κάστελλο αποτελεί το παρατηρήριο στην κορυφογραμμή Τέμπλα (ψηλότερο σημείο 542 μ.). Σε περίοπτη θέση της κορυφογραμής διατηρούνται ποικίλα λείψανα κτισμάτων και άλλων κατασκευών, που συνέθεταν ένα οργανωμένο παρατηρητήριο (ή φρυκτωρία), το οποίο επόπτευε όλη την παράκτια ζώνη από τν Κίσσαμο μέχρι το Σταυρό Ακρωτηρίου. Τα σωζόμενα κατάλοιπα έχουν χρονολογηθεί στους ελληνιστικούς/ρωμαϊκούς χρόνους. Κοντά εντοπίστηκαν λείψανα οικιστικής εγκατάστασης Πρωτομινωικής περιόδου με επιφανειακά ευρήματα, γεγονός ιδιαίτερης αξίας, καθότι οι θέσεις κατοίκησης της περιόδου είναι γνωστές κυρίως από σπήλαια. Το 2014 το σύνολο των ευρημάτων κηρύχτηκαν ως αρχαιολογικός χώρος.

Η ενότητα Ζούρβα-Ποριά αποτελεί ουσιαστικά τους πρόποδες των Λευκών Ορέων. Το χαμηλότερο τμήμα της ζώνης αυλακώνεται από παράλληλες χαράδρες, που μποροεί να έχουν χαρακτηριστικά φαραγγιού, όπως το Βρυσί και η Τρομάρισσα. Κατά τόπους, η ενότητα αυτή έχει σημαντικές πηγές, όπως το Βρυσί (από το οποίο υδρεύονται τα χωριά Μεσκλά και Ζούρβα), η Τρομάρισσα και πολλές άλλες μικρότερες.

Οι εργασίες καταγραφής των δεδομένων στο πεδίο εκτελέστηκαν από τους συνεργάτες της ΕΛΛΕΤ Τριαντάφυλλο Αδαμακόπουλο (πολ. μηχανικό) και Γιώργο Πουλή (δασολόγο). Η καταχώρηση των δεδομένων διεκπεραιώθηκε από τον Νίκο Βέη (τεχνικό GIS), ενώ η κατασκευή του Web GIS περιβάλλοντος ανελήφθη από τον Γιάννη Σοφό (δρ. τοπογράφο).

Για τη καλύτερη και ταχύτερη καταγραφή των αναγκαίων υποδομών χρησιμοποιείται μια σύνθετη τεχνική ταχείας χωροθέτησης και προδιαγραφής των έργων υποδομής, των εργασιών και της σήμανσης, που βασίζεται στην πρωτοποριακή εφαρμογή Trail Creator.