Εξερευνήστε τη Χαλκιδική

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος
Έρευνα: Κατερίνα Ζαγκαρέτου

Το γεωγραφικό περίγραμμα

Η Χαλκιδική είναι το πιο στραμμένο στη θάλασσα τμήμα της Μακεδονίας. Με έναν εντυπωσιακό και εντελώς χαρακτηριστικό διαμελισμό, που καταλήγει σε τρεις επιμήκεις χερσονήσους, τις οποίες όλοι αποκαλούν "πόδια", η Χαλκιδική συνιστά μια βαθειά διείσδυση της στεριάς στο Αιγαίο. Είναι η πιο "μεσογειακή" περιοχή της κατά τ' άλλα βαλκανικής Μακεδονίας και τόσο το τοπίο, όσο και το σύστημα κατοίκησης και παραγωγής αντανακλούν την επίδραση και την έλξη του μεσογειακού στοιχείου.

Αν και ολόκληρη η Χαλκιδική θεωρείται μια ενιαία χερσόνησος, μόνο τα τρία "πόδια" έχουν χαρακτηριστικά χερσονήσου. Από ανατολικά προς τα δυτικά διακρίνουμε τη χερσόνησο της Κασσάνδρας (αναφέρεται και Κασσανδρεία ή Παλλήνη ή Φλέγρα), τη Σιθωνία (λέγεται και Λογγός) και τη χερσόνησο του Άθω, που φιλοξενεί τη μοναστική επικράτεια του Αγίου Όρους.

Τέλος, ένα μικρότερο ακρωτήρι, το Μαρμάρι, πιο γνωστό ως Μπροστόμνιτσα, ξεκόβει από την ανατολική παρειά του κορμού της Χαλκιδικής και προβάλει στο Στρυμονικό κόλπο.

Μια γεωγραφία βουνών

Βασικό συστατικό της γεωγραφίας της Χαλκιδικής είναι τα βουνά της: με αυτά συγκροτείται ο κύριος κορμός της, που υψώνεται βόρεια από τη μεγάλη ύφεση των λιμνών Κορώνεια και Βόλβη και χάρις σε αυτά εξέχουν οι χερσόνησοί της πάνω στο πέλαγος.

Τα βουνά της Χαλκιδικής είναι χαμηλοί όγκοι, που περιγράφονται από την μάλλον ταπεινή ισοϋψή των 500 μ. Στο γεωγραφικό πλάτος της Μακεδονίας, ωστόσο, η ζώνη πάνω από τα 500 μ. και το υψόμετρο των 1000 μ., όπου φτάνουν οι ψηλότερες κορυφές, ντυμένα με τη βλάστηση της περιοχής, προσομοιάζουν των περιβαλλοντικών συνθηκών της ζώνης των 1500 μ. της νότιας Ελλάδας, άρα πρόκειται μάλλον για χαμηλά βουνά παρά για ψηλούς λόφους.

Η ορεογραφία της Χαλκιδικής συνέχεται με τον θεσσαλονικιό Χορτιάτη (1189 μ.), σχηματίζοντας μια μακρυά και πυκνά δασωμένη ορεινή ζώνη. Ο δυτικότερος όγκος που ανήκει γεωγραφικά και ιστορικά στη Χαλκιδική, είναι ο Ομβρινός (1006 μ.), πάνω από τη Γαλάτιστα, που χωρίζεται με τη διάβαση του Αγίου Προδρόμου από τον λίγο χαμηλότερο Βάβδο (936 μ.). Πιο ανατολικά, το ανάγλυφο διασπάται, διατηρώντας ωστόσο μια λοφοσειρά που κορυφώνεται στα 900 μ. πριν φτάσει στην ενότητα του Χολομώντα.

Ο Χολομώντας, χωρίς να έχει χαρακτηριστικά ψηλού βουνού (φτάνει μόλις τα 1163 μ.), με την έκταση και κυρίως τη φυσιογνωμία του, υποστασιοποιεί την έννοια της ορεινής Χαλκιδικής. Το πολυσχιδές, αν και άμορφο, ανάγλυφό του απλώνεται ανάμεσα στον Ταξιάρχη και την Αρναία και η ασαφής κορυφογραμμή του διατρέχεται από τον κεντρικό δρόμο που συνδέει τους δύο αυτούς κατ' εξοχήν ορεινούς οικισμούς της Χαλκιδικής.

Ανατολικά της Αρναίας, με προοίμιο μια ομαλή ζώνη όπου ξεχωρίζουν μερικές κορυφές των 800 μ., υψώνεται σταδιακά το Στρατωνικό όρος, που κορυφώνεται στα 898 μ., στην κορυφή Σουγλιάνι, πάνω απο τον παράκτιο Σταυρό.

Η ορεινή τοπογραφία απογειώνεται στη χερσόνησο του Άθω, που στην ουσία είναι μια βραχώδης ράχη που χερσεύει μέσα στο Αιγαίο. Ξεκινώντας με τον χαμηλό Μέγα Ζυγό, η σειρά των κορυφών της χερσονήσου προχωρά προς το νότο με συνεχή ανεβοκατεβάσματα, για να περάσει τα 600 μ. μετά τις Καρυές και να ορθωθεί στον καθεαυτό Άθω, που τινάζεται απότομα στα 2017 μ. Δεν είναι τυχαίο που αυτό το βλοσυρό τοπίο, όπου ένα βουνό των 2000 μέτρων πέφτει με μιας στη θάλασσα, προσέλκυσε τους ασκητές και άλλους αναχωρητές και φιλοξενεί σήμερα - και μάλιστα κατ' αποκλειστικότητα - μια εξαιρετικά καλά οργανωμένη μοναστική κοινωνία.

Οι γειτονικές χερσόνησοι είναι λιγότερο εξώκοσμες: πρόκειται για εντυπωσιακές μορφολογικά ενότητες, που ωστόσο γεννήθηκαν από πιο ήρεμες τεκτονικές συσπάσεις. Η Σιθωνία, στα δυτικά του Άθω, συντίθεται από μια μακριά κορυφογραμμή, αλλού στενή και σαφή και αλλού συγκεχυμένη, με παρακλάδια που καταλήγουν στη θέλασσα, και με ψηλότερο σημείο την κορυφή Προφήτης Ηλίας (817 μ.). Παράλληλη και ισομήκης, η χερσόνησος της Κασσάνδρας είναι ακόμα πιο χαμηλή (κορυφή Άγιος Ηλίας, 350 μ.), με παρόμοια ωστόσο μορφολοφική και τοπογραφική πολυσχιδία.

Η κατοίκηση

Το σύστημα κατοίκησης της Χαλκιδικής είναι διττό: στον κορμό της περιοχής, όλοι οι οικισμοί είναι στραμμένοι προς τους αγροτικούς πόρους του βουνού και των εσωτερικών κάμπων - αλλά και τις μεταλλοφόρες ζώνες. Στα "πόδια", η κατοίκηση είναι σχεδόν νησιωτική: οι παλιοί οικισμοί στέκονται σε περίοπτες θέσεις πάνω από ευλίμενες ακτές, αποφεύγοντας ωστόσο την έκθεση στις παράκτιες κλιματικές και άλλες επιδράσεις.

Ο κυριότερος οικισμός της ενδοχώρας είναι ο Πολύγυρος, που χάρη στην κομβική θέση του στη γεωγραφία του κύριου κορμού της Χαλκιδικής, υπήρξε ανέκαθεν ένα σημαντικό οικονομικό και συγκοινωνιακό κέντρο, ενώ παράλληλα απέκτησε και κεντρικό διοικητικό ρόλο, ως έδρα της παλιάς νομαρχιακής αυτοδιοίκησης και σήμερα περιφερειακής διοίκησης. Τα κεφαλοχώρια γύρω από την ψηλότερη ζώνη του Χολομώντα, ο Ταξιάρχης και η Αρναία, ξεχωρίζουν από τα χωριά του κάμπου και των "ποδιών" χάρη στην ιδιαίτερη αρχιτεκτονική και το σαφή προσανατολισμό τους στην οικονομία του δάσους. Αν και βρίσκονται σε υψόμετρο μόλις 600-700 μ., δοκιμάζονται από τους βαρειούς μακεδονικούς χειμώνες και ζουν έντονα το δυισμό των δύο άνισων περιόδων του έτους: Από το Σεπτέμβρη ετοιμάζουν τα ξύλα για το χειμώνα και το Μάη βγαίνουν στις πλατείες να προλάβουν το σύντομο καλοκαίρι των ορεινών χωριών. Το παλιότερο αυτό πρότυπο κατοίκησης επηρεάστηκε καθοριστικά με την εγκατάσταση χιλιάδων οικογενειών Ελλήνων προσφύγων από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και την Ανταλλαγή πληθυσμών στα 1923-1924. Δημιουργήθηκαν έτσι 27 νέοι οικισμοί, ενώ ενισχύθηκαν και πολλοί από τους υπάρχοντες. Πέραν της δημογραφικής ένεσης, η κυριότερη αλλαγή ήταν ότι οι έποικοι εγκαταστάθηκαν κυρίως στα παράλια, που μέχρι τότε ήταν είτε ακατοίκητες αγροτικές ζώνες είτε παραμελημένα μετόχια των μονών του Aγίου Όρους.

Στα περισσότερα από τα νέα χωριά δόθηκαν ονόματα σε ανάμνηση των οικισμών από όπου προέρχονταν οι πρόσφυγες, συνήθως με το πρόσφυμα "Νέο", τα Νέα Μουδανιά, η Νέα Φώκαια, ο Νέος Μαρμαράς, τα Νέα Τρίγλια, η Νέα Ηράκλεια κλπ. Τόπος ιδιαίτερης μορφολογίας και με μοναδικό πρότυπο κατοίκησης, η ενότητα του Αγίου Όρους συγκροτείται από είκοσι μονές και άλλα μοναστικά ιδρύματα. Αποτελεί αυτοδιοίκητο τμήμα, στο πλαίσιο του Ελληνικού Κράτους και αποκαλείται ανεπίσημα "Αυτόνομη Μοναστική Πολιτεία". Πέραν του ότι το σύστημα κατοίκησης συντίθεται αποκλειστικά από μονές, το άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της χερσονήσου του Άθω είναι το άβατο των γυναικών, δηλαδή η πλήρης απαγόρευση εισόδου γυναικών πέρα από ένα ορισμένο σύνορο στα νότια της Ουρανούπολης.

Το φυσικό τοπίο

Το τοπίο της Χαλκιδικής αντανακλά την αλληλεπίδραση - τη διαπάλη, θάλεγε κανείς - του επίμονου δίποδου κατοίκου της χερσονήσου με τις κλιματικές, εδαφικές και τοπογραφικές παραμέτρους. Η ασταμάτηση προσπάθεια του ανθρώπου να διαμορφώσει τη γη και τη βλάστηση ώστε να ανταποκριθούν στις ανάγκες του, συγκρουόμενος ταυτόχρονα με τους φυσικούς περιορισμούς, δημιούργησε ένα ατελείωτο μωσαϊκό καταστάσεων, συχνά τόσο παλιών που θεωρούνται πλέον φυσικές. Εκχερσώσεις, φυτεύσεις, πυρκαγιές και μεταφορές νέων ειδών, αποξηράνσεις και επιχώσεις επέφεραν στο αρχέγονο τοπίο αλλαγές, που γρήγορα ενσωματώθηκαν στην ιστορία του και υιοθετήθηκαν από την άγρια ζωή της περιοχής. Ακόμα και σήμερα, παρόλες τις ουλές που αφήνουν οι νεώτερες παρεμβάσεις, το τοπίο της Χαλκιδικής εξακολουθεί να καθρεφτίζει - στους ελαιώνες, τις ακτές, τα έλη, τις αναβαθμίδες που χάνονται κάτω απο το δάσος και το δάσος που χάνεται κάτω από την τουριστική επέκταση - την προαιώνια αυτή σύμπλευση των δύο μεγάλων άσπονδων συνταξιδιωτών, της φύσης και του ανθρώπου.

Από τη πλευρά της βλάστησης, τόσο στα "πόδια" της χερσονήσου, όσο και στις πλευρές του κορμού της, η χαμηλότερη ζώνη, από το ύψος της θάλασσας έως και ένα ασυνεχές όριο που μπορεί να φτάσει έως και τα 600 μ. υψόμετρο, το τοπίο συντίθεται από μια αλληλουχία μεγάλων συστάδων ή και δασών τραχείας πεύκης με ατελείωτες εκτάσεις αείφυλλων πλατύφυλλων, που αμφότερα μπορεί να στέγουν έναν πλούσιο υπόροφο από πόες και φρύγανα. Εκτός της Τραχείας πεύκης - που συχνά συνυπάρχει ή γειτονεύει με συστάδες Χαλεπείου πεύκης και κουκουναριών - το μεσογειακό αυτό δάσος αποτελείται κυρίως από πουρνάρια, αριές, σχίνα και κέδρα, ενώ κατά τόπους θα βρούμε και φυλλοβόλες δρύες.

Στη ζώνη αυτή περιλαμβάνονται και όλες οι καλλιεργημένες εκτάσεις, παλιές και εν χρήσει, κυρίως ελαιώνες. Εδώ θα βρούμε επίσης και όλα έλη και τις απολήξεις των ρεμάτων που συχνά σχηματίζουν μικρά δελταϊκά συστήματα, με ανάλογη βλάστηση και πανίδα.

Ενδιάμεσα του δάσους των κωνοφόρων της χαμηλής ζώνης και του ορεινού δάσους, απλώνεται μια έντονα κερματισμένη ζώνη, που σήμερα εμφανίζει ένα μωσαϊκό με αροτριαίες καλλιέργειες, σπερμοφυή και πρεμνοφυή δρυοδάση, έντονα αλλοιωμένους θαμνοτόπους με αραιή δομή και πολλά κέδρα και σχετικά μεγάλες επιφάνειες φρυγάνων και χαμηλών θάμνων. Το ποσοστό των ανοιχτών εκτάσεων, που όλες έχουν προέλθει από εκχερσώσεις για χάρη της γεωργίας, αυξάνει στην περίμετρο των οικισμών, όπου τα χωράφια καλλιεργούνται ακόμα.

Ψηλότερα από τα χωριά κυριαρχούν τα δρυοδάση, συνήθως σπερμοφυή και με τη σειρά τους αναμειγνύοναι ή παραχωρούν την αποκλειστικότητα στο μαυρόπευκο και την οξιά, που καταλαμβάνουν τη ζώνη των κορυφών του Χολομώντα και του Στρατωνικού όρους. Η οξιά βρίκεται εδώ στο κάτω κλιματικό όριο της ζώνης εποίκησής της.

Μια πολύ ιδιαίτερη ζώνη είναι η ακτογραμμή, που εναλλάσσει αμμώδεις κόλπους με βραχώδης ακτές. Οι αμμώδεις ακτές της Χαλκιδικής είναι πολύ ομαλές και με τη βοήθεια των ρευμάτων και του ανέμου, στολίζονται από εκτεταμένα, αν και ατελώς διαμορφωμένα, σύνολα αμμοθινών, που φιλοξενούν την εξειδικευμένη βλάστηση ενός εξαιρετικά άνυδρου και εκτεθειμένου στην αλμύρα και τους ανέμους περιβάλλοντος. Οι βραχώδεις ακτές, αντίθετα, είναι ένα πολύ σταθερό αλλά εντελώς άγονο πεδίο, που αποικείται από ελάχιστα, πολύ ανθεκτικά, είδη.

Πεζοπορία στη Χαλκιδική

Αν για τον ντόπιο, η "ορεινή" και η "παράκτια" Χαλκιδική είναι δύο έννοιες άρρηκτα ενιαίες, ένας δυισμός ενσωματωμένος στην καθημερινότητά του - λόγω καταγωγής, εκδρομών ή προμηθειών σε κτηνοτροφικά ή δασικά προϊόντα. Είναι το τουριστικό ρεύμα των 2-3 τελευταίων δεκαετιών που έφερε την παραθαλάσσια Χαλκιδική στο προσκήνιο, υποννοώντας τα ορεινά ως ένα ξεχασμένο υπόβαθρο. Σύντομα, ωστόσο, η μονοδιάστατη αυτή θεώρηση πτώχευσε αισθητικά και η πολυχρωμία της χαλκιδικιώτικης ενδοχώρας κλήθηκε να συμπληρώσει την ανία της γαλάζιας ακινησίας. Πιο μαζικά μέσω της περιήγησης και πιο εστιασμένα μέσα από την πεζοπορία, ο επικέπτης της τουριστικής Χαλκιδικής βρήκε το δρόμο για το δάσος, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μονοπάτια των λόφων και των βουνών.

Οι γνωστές και κάπως οργανωμένες πεζοπορίες συσπειρώνονται σε ομάδες που αναπόφευκτα ταυτίζονται με τις κύριες γεωγραφικές ενότητες. Έτσι, διακρίνουμε μια ομάδα διαδρομών στο Βάδβο, μια μεγαλύτερη ομάδα μακριών διασχίσεων γύρω από το Χολομώντα και ένα πλέγμα εγκάρσιων και διαμήκων διαδρομών στο Στρατωνικό όρος. Αναπόφευκτα, οι αναρίθμητες - αλλά εν πολλοίς άγνωστες - πεζοπορικές συνδέσεις ανάμεσα στα μοναστήρια του Αγίου Όρους συνθέτουν την ενότητα μονοπατιών του Άθω, οι διαδρομές στο "μεσαίο πόδι" αποτελούν το πεζοπορικό πεδίο της Σιθωνίας και οι ποικίλες προτάσεις στη Σάνη, το Ποσείδι, το Κασσανδρινό και το Παλιούρι σχηματοποιούν το περιηγητικό και πεζοπορικό πεδίο της Κασσάνδρας. Στο αφιέρωμα που ακολουθεί, συγκεντρώσαμε πληροφορίες για όλες τις γνωστές πεζοπορικές διαδρομές της Χαλκιδικής, τις περπατήσαμε και τις αποτυπώσαμε χαρτογραφικά και φωτογραφικά, συνθέτοντας έναν πρώτο οδηγό για μια αλλοιώτικη Χαλκιδική, στα δικά μας μάτια όχι απαραίτητα συμπληρωματική της θαλασσινής: μια Χαλκιδική των αυθεντικών εμπειριών, με δικό της χρώμα και δικό της πολιτισμό.

`