Το νερό στη Μάνη

Το νερό στη Μάνη

Φωτογραφίες και κείμενο: Τ. Αδαμακόπουλος

Το γυμνό τοπίο και τα άγονα εδάφη της Μάνης θα ήταν λιγότερο σκληρά με τους ανθρώπους αν ο τόπος αυτός είχε έστω σποραδικά, μια πηγή ή ένα ρυάκι. Φτιαγμένα από τον ίδιο διάτρητο ασβεστόλιθο, τα βουνά της Μάνης καταράστηκαν τους ανθρώπους να εκλιπαρούν το έλεος του ουρανού. Πράγματι, εκτός από την Αβία και ένα μέρος της ζώνης της Καρδαμύλης, πολλά χωριά της Έξω Μάνης και ολόκληρη η Μέσα Μάνη έζησαν με την προσμονή της βροχής και το μέτρημα της στάθμης της στέρνας.

Ανατολική Μάνη

Η κατανομή των υδατικών πόρων στην Ανατολική Μάνη είναι ιδιαίτερα άνιση. Στο βόρειο τμήμα θα συναντήσουμε ένα μικρό αλλά συνεχούς ροής ποτάμι, το Σμήνο ποταμό, και λίγο νοτιότερα, στον όρμο του Βαθέως Αγερανού, απλώνονται παράκτια έλη, που διατηρούν νερό όλη τη χρονιά. Οι πηγές είναι αρκετές και έχουν καθορίσει τους όρους χωροθέτησης των οικισμών. Μάνη topoguide: Η πηγή στο Αχίλλειο

Η πηγή στο Αχίλλειο, μια από τις ελάχιστες πηγές
της νότιας απόληξης της χερσονήσου Μάνης
Πατήστε για μεγέθυνση
Αντίθετα, νότια από τον Κότρωνα, ξαναβρίσκουμε τον άνυδρο κόσμο της βαθειάς Μάνης. Με εξαίρεση λίγες πηγές, όπως στον Κότρωνα, τη μονή Αγίου Γεωργίου, τη μονή Κουρνού και τον Αχίλλειο, οι υπόλοιποι οικισμοί έζησαν με τη συμπαράσταση της βροχής, που τη συλλέγουν και την αποθηκεύουν με τρόπους παρόμοιους με εκείνους της Δυτικής Μάνης.

Αβία

Μάνη topoguide
Μάνη topoguide: Η μεγάλη πηγή της Καστάνιας

Η περιοχή της Αβίας έχει αρκετούς υδατικούς πόρους, ωστόσο άνισα κατανεμημένους. Ενώ κάποιες ζώνες έχουν πολλά πηγαία νερά, άλλες είναι άνυδρες ή οι πηγές είναι πολύ μακριά ή πολύ χαμηλά για να αξιοποιηθούν. Τα ορεινά χωριά, όπως το Βόρειο, η Άνω Βέργα, τα Αλτομιρά, η Χώρα Γαϊτσών, υδρεύονταν από μεγάλες πηγές, σε κάποιες περιπτώσεις με κανάλια, που τα τελευταία χρόνια αντικαταστάθηκαν από δεξαμενές και υδραγωγούς.

Μάνη topoguide
Μάνη topoguide: Η πηγή στη Μαρβίνιτσα, κοντά στα Σωτηριάνικα

Σε άλλες ζώνες ωστόσο, όπως το Καλάθιο, δεν υπάρχουν καθόλου επιφανειακά ή πηγαία νερά και η παραμονή των αγροτών και των κοπαδιών βασίστηκε σε μια σειρά αρχαϊκές στέρνες και στην αέναη μετακίνηση των ανθρώπων και των ζώων από και προς τα σημεία νερού.

Στην παράκτια ζώνη της Αβίας, εκτός τις μεγαλες υφάλμυρες υποθαλάσσιες αναβλύσεις, οι μάργες και οι μαργαϊκοί ασβεστολιθοι δίνουν ελάχιστες και πολύ μικρές πηγές. Έτσι, πολά χωριά, όπως οι Δολοί, η Παλιά Μαντίνεια, αλλά και οι αγροικίες και τα ξωκλήσια, υδρεύονται από μικρές υπέργειες ή υπογειες αναβλύσεις, που τις συγκεντρώνουν σε στέρνες σαν πηγάδια.

Μάνη topoguide
Μάνη topoguide: Στέρνα στη Ρίβολη, τον μεγάλο κάμπο του Καλάθιου όρους

Καρδαμύλη

Γενναιόδωρη εξαίρεση στο φαινόμενο αυτό αποτελεί η μεγάλη πηγή Ίσβαρη Βυρού, η μεγαλύτερη πηγή της Έξω Μάνης. Η πηγή βρίσκεται χαμηλά στο Βυρό, και έτσι δεν μπορούσε να αξιοποιηθεί. Σήμερα ωστόσο υδρεύει όλη τη ζώνη της Καρδαμύλης.
Στην περιοχή της Καρδαμύλης θα βρούμε μερικές σύνθετα κρηνικά συγκροτήματα, που αξιοποιούν τις μικρές αναβλύσεις της ζώνης, όπως το μνημειώδες κρηνικό σύμπλεγμα των Τορυπάκηδων στην Παλαιά Καρδαμύλη και το εντυπωσιακό εξάκρουνο συγκρότημα των Μελισσινών στο Πραστείο.

Μάνη topoguide
Μάνη topoguide: Το μεγάλο κεφαλάρι στα Αλτομιρά

Αρεόπολη

Στη Μέσα Μάνη, αν το ορατό μέρος της ανθρώπινης εγκατάστασης είναι οι κατοικίες και οι πανύψηλοι πύργοι, υπάρχει ένα αφανές στρώμα κατασκευών, που στηρίζει τη δημογραφική ανωδομή. Πρόκειται για τις υπόγειες ή επίγειες στέρνες και τις παραλλαγές τους, τις κωλογιστέρνες, τους χαραμπούς και τις άλλες τεχνικές συλλογής ομβρίων, τεχνικές που πολλές φορές παραπέμπουν στην αυγή της ανθρωπότητας.

Μάνη topoguide
Μάνη topoguide: Υποτυπώδης στέρνα στα Ντουμπίτσια, Εξωχώρι

Η στέρνα είναι η βάση του συστήματος ύδρευσης της οικογένειας στη Μέσα Μάνη. Οι διαστάσεις της ή το πλήθος τους συνάδουν με το μέγεθος και τον πλούτο της οικογένειας στην οποία ανήκει. Η στέρνα βρίσκεται πάντα μέσα στην οικία ή στην αυλή. Το νερό της είναι καθαρό και πόσιμο.

Στα μεγάλα υποστατικά, τα οικογενειακά συγκροτήματα και τα πυργόσπιτα, η στέρνα βρίσκεται για λόγους ασφάλειας, αλλά και πρακτικούς, στο υπόγειο ή ισόγειο του κύριου κτιρίου και έχει συνήθως απιοειδές σχήμα. Το όμβριο νερό φτάνει εδώ μέσω ενός αυλακιού, του διαγού, απορρέοντας από ένα καλοστρωμένο και καθαρό δώμα ή από τη στέγη, μέσω των σούγγελων, τις υδρορροές της εποχής.

Αν η στέρνα είναι εκτός της οικίας, η μορφή της μπορεί να είναι εντελώς διαφορετική: για λόγους απλότητας, είναι ένας επιμήκης πέτρινος θάλαμος, με το μεγαλύτερο μέρος υπέργειο ή υπόσκαφο, ανάλογα τις εδαφικές συνθήκες, κλειστός από πάνω συνήθως με πλατιά καμάρα.
Η καμάρα είναι ασφαλισμένη με κονία και χαλίκια στην κορυφή του τόξου και πιο χαλαρή, ώστε να είναι περατή, στις αμφιέρειστες βάσεις της.
Ένα καλοφτιαγμένο άνοιγμα επιτρέπει την άντληση του νερού, αλλά και την κάθοδο στη στέρνα για επισκευή και καθαρισμό. Γύρω υπάρχουν μεγαλούτσικες γούρνες για πλύσιμο και ποτισμό.

Προϊούντος του 20ου αιώνα, οι εξωτερικές στέρνες, ως πιο εύχρηστες, πολλαπλασιάστηκαν και απέκτησαν επίπεδες, στεγανές στέγες με τσιμεντοκονία, συχνά με νευρώσεις, που στέλνουν άμεσα τα όμβρια στο χώρο αποθήκευσης μέσα από μικρές οπές. Την ίδια περίοδο, τα ανοίγματα υψώθηκαν με επιστόμια, άλλοτε χτιστά με πέτρα και άλλοτε από μπετόν.

Μάνη topoguide
Μάνη topoguide: Παλιά υπέργεια στέρνα με καμάρα στην Αγία Κυριακή, Κατωπάγκι

Οι κωλογιστέρνες είναι υπόσκαφοι αποθηκευτικοί θάλαμοι, συνήθως μικρής χωρητικότητας, που τροφοδοτούνται κυρίως από την περατή στέγη τους από συναρμοσμένα "πλεχτούρια" (ή "μακρόνια"), αλλά και από την αποστράγγιση του γύρω εδάφους, το οποίο μπορεί να είναι απλά καθαρισμένο ή να έχει "χαραχτεί" με αυλακώσεις, αυξάνοντας τη λεκάνη απορροής. Οι κωλογιστέρνες είναι πιο συνηθισμένες στις αγροτικές ζώνες, κοντά σε καλύβια ή "ξεμόνια". Το νερό αντλείται με κουβάδες από ένα άνοιγμα, που κλείνει με μια απλή πλάκα, και προσφέρεται σε πέτρινες γούρνες στα ζώα.

Μάνη topoguide
Μάνη topoguide: Κοινοτική στέρνα στο Πεδινό, Τσέρια

Ο χαραμπός είναι μια φυσική κοιλότητα - το ασβεστολιθικό έδαφος της Μέσα Μάνης είναι κατάσπαρτο από μικρά βάραθρα, σχισμές και σπηλαιώσεις - που είτε είναι εντελώς στεγανή, είτε οι μικρές διακλάσεις της είναι εύκολο να κλειστούν με κάποια απλή κονία ώστε να μπορεί να αποθηκεύσει μια οποιοδήποτε ποσότητα νερού. Σε κάθε περίπτωση, το νερό του χαραμπού προορίζεται για τον ποτισμό των ζώων. Ως φυσικά φαινόμενα, η κατανομή των χαραμπών είναι τυχαία.

Ο νερόλακκος ή απλά "λάκκος" είναι μια φυσική ή τεχνητή ύφεση στο έδαφος, συχνά πολύ ρηχή αλλά αρκετά μεγάλη, ώστε να συγκεντρώνει αξιόλογη ποσότητα βροχόνερου. Η περίμετρός της προσδιορίζεται με ογκόλιθους, που παράλληλα εμποδίζουν τα μεγάλα ζώα να μπουν μέσα. Η περατότητα του εδάφους περιορίζεται με τη συμπίεση του λασπώδους πυθμένα, που πάντα περιλαμβάνει μεγάλο ποσοστό αργίλων (terra rossa). Υπάρχουν μικροί ή και πολύ μικροί νερόλακκοι σε διάφορες θέσεις, ωστόσο οι μεγάλοι νερόλακκοι βρίσκονται πάντα κοντά σε κάποιο χωριό ή σε πολυσύχναστη θέση.

Ταίναρο topoguide
Ταίναρο topoguide: Η γιστέρνα της μητρόπολης του κάστρου του Τηγανιού

Μέσα στον τειχισμένο χώρο, ανάμεσα στα ερείπια, ανάμεσα στις δεκάδες μικρές καμαροσκέπαστες στέρνες, ξεχωρίζουν οι καλοφτιαγμένες και άριστα επιχρισμένες στέρνες της μεγάλης τρίκλιτης βασιλικής του κάστρου, η μία εκ των οποίων έχει καταλάβει ολόκληρο το βορεινό κλίτος της εκκλησίας.

Ταίναρο

Η περιοχή από το Κατωπάγκι μέχρι το ακρωτήριο Ταίναρο είναι ένα ανθολόγιο των τεχνικών συλλογής ομβρίων υδάτων. Αν οι πιο ενδιαφέρουσες είναι οι συλλογές ομβρίων, που συναντάμε στο κάστρο Τηγάνι, εξίσου συναρπαστικό είναι το μυστήριο των αφανών υδατικών πόρων του Ακροταινάριου ιερού του Ποσειδώνα και κυρίως το ερώτημα του άφαντου σήμερα νερού που τροφοδοτούσε τα παρακείμενα ρωμαϊκά λουτρά.

Περισσότερες πληροφορίες και μια ενδεικτική χαρτογράφηση χαρακτηριστικών συστημάτων συλλογής και διάθεσης νερού, δίνονται στα επιμέρους κεφάλαια για τις Πηγές και νερά της Αβίας, τις Πηγές και νερά της Καρδαμύλης, τις Στέρνες και κωλογιστέρνες της Αρεόπολης, στο κεφαλαιο Ζώντας απο τη βροχή στο Ταίναρο και τέλος στο λήμμα Πηγές και λούτσες στην Ανατολική Μάνη.

topoguide Greece

ΟΔΗΓΟΙ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ

topoguide Greece
Φωτογραφίες και περιγραφές πολλών τοπικών τρόπων συλλογής και διάθεσης νερού της Μάνης περιλαμβάνονται στους οδηγούς Αβία topoguide, Καρδαμύλη topoguide, Αρεόπολη topoguide, Ταίναρο topoguide και Γύθειο topoguide της AnaDigit.

Οι πέντε πιο πάνω περιοχές είναι διαθέσιμες, μαζί με άλλες δεκάδες περιοχές της Ελλάδας, για συσκευές Android ως αγορές μέσα στην εφαρμογή (in-app-purchase) μέσα στη γενική εφαρμογή topoguide Greece. Οι πέντε περιοχές της Μάνης βρίσκονται στην ενότητα της Πελοποννήσου.

Οι πέντε περιοχές είναι επίσης διαθέσιμες ως αγορές μέσα στην εφαρμογή (in-app-purchase) στην εφαρμογή Topoguide Greece, σχεδιασμένη ειδικά για συσκευές iOS (iPhone και iPad). Οι επιμέρους περιοχές της Μάνης βρίσκονται στην ενότητα της Πελοποννήσου.

Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι το topoguide Greece έχει τη δυνατότητα ταυτόχρονης απεικόνισης πέντε περιοχών, επιτρέποντας έτσι την συνολική προβολή του αναλυτικού χάρτη όλης της Μάνης και την εύκολη εναλλαγή των διαδρομών, των εκατοντάδων Σημείων Ενδιαφέροντος και των δεκάδων σελίδων του οδηγού με τις αναρίθμητες φωτογραφίες.