Εκκλησίες στο Ταίναρο

Η χαρτογράφηση εκκλησιών
του Ταινάρου

Με την ευρεία έννοια που έχει η περιοχή του Ταινάρου στο λήμμα αυτό - από το Κατωπάγκι μέχρι και την Άκρα Ταίναρο - καλύπτεται μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πολιτισμικά περιοχές της Μέσα Μάνης.

Λίγο γνωστή τουριστικά και σχεδόν έξω απο το χάρτη των συνήθων δρομολογίων, η μεγάλη αυτή ζώνη ξεδιπλώνει κάτω από ήλιο τα πιο ενδιαφέροντα εκκλησιαστικά μνημεία της Μάνης και ανάμεσά τους μερικά από τα ωραιότερα έργα της βυζαντινής ναοδομίας.

Η πιο κάτω επιγραμματική αναφορά παρουσιάζει μερικά από τα πιο εντυπωσιακά δείγματα των αρχιτεκτονικών θησαυρών της Μέσα Μάνης, αφήνοντας το Ταίναρο topoguide να μας οδηγήσει σε δεκάδες άλλους ναούς και ναΰδρια.

Ο ναός των αγίων Σεργίου και Βάκχου στους Καλλονιούς

Ο μεγαλοπρεπής ναός των αγίων Σεργίου και Βάκχου ή της Τουρλωτής, όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, βρίσκεται σε αγροτική τοποθεσία βόρεια της Κίττας, στους πρόποδες της κορυφής Αγία Πελαγία (κατάκορφα βρίσκεται η ομώνυμη εκκλησία).

Ο ναός είναι ένα αριστούργημα της βυζαντινής ναοδομίας και θεωρείται ένας από τους τελειότερους, σε ότι αφορά τις αναλογίες, την αρμονική παράθεση των κοσμητικών στοιχείων και την οικοδομική φροντίδα, ναούς της Μάνης. Πρόκειται για κτίσμα του πρώτου τετάρτου του 12ου αιώνα, στον τύπο του τρουλαίου σταυροειδή ναού, με τετρακίονη στήριξη του τρούλου. Το κτίσμα είναι εντελώς τετράγωνο, χωρίς νάρθηκα. Φέρει πλήθος διακοσμητικών στοιχείων, τόσο στο εξωτερικό, όσο και εσωτερικά, όπου διατηρούνται και αρκετές τοιχογραφίες εξαίρετης τέχνης.

Εξίσου συναρπαστική με την αρχιτεκτονική μοναδικότητα του μνημείου είναι και η ιστορία της κτίσης του, που εκφράζεται και με την αφιέρωσή του στους αγίους Σέργιο και Βάκχο, παντελώς άγνωστους στην υπόλοιπη Ελλάδα. Σε ενσωματωμένη επιγραφή μαθαίνουμε ότι ο ναός κτίστηκε με δωρεά από κατοίκους της Ανατολικής Κιλικίας της Μικράς Ασίας και αφιερώνεται στους αγίους Σέργιο και Βάκχο, που είναι γνωστό ότι κατάγονταν από την περιοχή εκείνη. Οι δύο άγιοι υπήρξαν αξιωματικοί του ρωμαϊκού στρατού και έμειναν σταθεροί στην πίστη στον Χριστό, ομολογία για την οποία μαρτύρησαν. Η κατασκευή του ναού σχετίζεται με τη μετακίνηση προσφύγων από την περιοχή της Κιλικίας στους Καλλονιούς της Μάνης κατά την περίοδο των ανακατάξεων στη Μέση Ανατολή και την ενίσχυσή τους πολύ αργότερα από την μητέρα περιοχή ώστε να αναγείρουν ναό στη μνήμη της πατρίδας τους.

Παναγία Βλαχερνίτισα στο Φωκαλωτό

Στον οικισμό του Φωκαλωτού (Θωμιάνικα) σώζεται σε κακή κατάσταση ο μεγάλος ναός της Παναγίας Βλαχέρνας. Πρόκειται για έναν εγγεγραμμένο σταυροειδή ναό του 12ου αιώνα με αρκετά ψηλό τρούλο, στηριγμένο σε τέσσερις κίονες, που όλοι έχουν αφαιρεθεί ή καταπέσει. Εσωτερικά ο ναός έχει υποστεί πολλές ζημιές, όπως και οι λίγες αγιογραφίες που μόλις διακρίνονται.

Ο Ασώματος στο Σαγγιά

Ο ναός του Ασωμάτου είναι κτισμένος στην ερημική τοποθεσία Κακόβουνο, κοντά στην κορυφογραμμή του Σαγγιά, σήμερα σε μια σχεδόν αδιάγνωστης σημασίας θέση. Στην πραγματικότητα η θέση αποτελεί τμήμα των παλιών αγροτικών επικρατειών της Κίττας και ταυτόχρονα βρίσκεται σε οπτική επαφή με την τριάδα των χωριών Πέπο, Λιοντάκι και Μουντανιάστικα.

Ο ναός θεωρείται κτίσμα του 10ου – 11ου αιώνα και είναι φτιαγμένος εξ' ολοκλήρου από ακατέργαστες πλάκες, εξορυγμένες επί τόπου και συναρθρωμένες με λίγο πηλό. Ανήκει στον τύπο του σταυροειδή τρουλαίου ναού με τετράστυλη στήριξη του τρούλου και προστώο. Είναι αφιερωμένος στον Αρχάγγελο Μιχαήλ, που συχνά στα ορεινά και τα νησιά λέγεται Ασώματος.

Ο ναός είναι πολύ ερειπωμένος και τα μόνα στοιχεία του που διατηρούνται σε κάπως καλή κατάσταση είναι η κόγχη του ιερού και ο τρούλος. Οι εξαιρετικής τέχνης μαρμάρινες παραστάδες και τα πρέκια του τέμπλου διατηρούνται κατά χώραν, στο έδαφος. Η ποιότητα και η τεχνοτροπία των διακοσμητικών μοτίβων είναι άριστη, ανάλογη των παλιότερων βασιλικών των χωριών της Μέσα Μάνης.

Ο οκταγωνικός τρούλος είναι σχετικά ψηλός και έχει οκτώ πετρόκτιστα φατνώματα, με χωνευτές πλάκες. Η όλη κατασκευή, ειδικά το τύμπανο και ο θόλος του τρούλου, δείχνει μεγάλη ευχέρεια με το συγκεκριμένο, ιδιαιτέρως δύσχρηστο, δομικό υλικό.

Η Επισκοπή στον Καταγιώργη

Ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Μάνης, ο ναός της Επισκοπής, κτίστηκε τον 12ο αιώνα στην βορεινή απόληξη του υψιπέδου Κατωπάγκι, απέναντι από το Τηγάνι και κοντά στο Μέζαπο. Όπως και στην περίπτωση του ομήλικου ναού των αγίων Σεργίου και Βάκχου, η θέση δεν μετέχει σε κάποιο εξηγηματικό σχήμα με τους σημερινούς όρους.

Πρόκειται για μικρών διαστάσεων σταυροειδή ναό με τρούλο και νάρθηκα στα δυτικά, προς την κατωφερή πλευρά της πλαγιάς. Ο οκταγωνικός τρούλος στηρίζεται εσωτερικά σε δύο κίονες, έχει σχετικά ψηλό τύμπανο, με τα φατνώματά του να πλαισιώνονται από μαρμάρινους κιονίσκους. Πλήθος αρχαίων μελών και δόμων μετέχουν στην φέρουσα τοιχοποιΐα, ενώ και στο εσωτερικό, τμήματα από το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο έχουν ξαναχρησιμοποιηθεί στο νεότερο τέμπλο. Εσωτερικά, ξεχωρίζει η διαμόρφωση της Ωραίας Πύλης, που σχηματίζει πεταλοειδές τόξο, άποψη σπάνια στη Μάνη (παρόμοιο παράδειγμα στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νομιτσί) και μάλλον άγνωστη στην υπολοιπη Ελλάδα.

Εκτός από τη χρήση εφυαλωμάτων για τη διακόσμηση των εξωτερικών όψεων, πλούσιος είναι και ο εαωτερικός αγιογραφικός διάκοσμος. Πρόκειται έργα εξαιρετικής τέχνης του 12ου αιώνα, που τεχνοτροπικά συνδέονται με την Κωνσταντινούπολη και θεωρούνται τα σημαντικότερα στη Μέσα Μάνη. Στο νεότερο τέμπλο, οι αρχικές τοιχογραφίες έχουν αντικατασταθεί με έργα του 18ου αιώνα.

Θεωρείται ότι η εκκλησία ήταν αφιερωμένη αρχικά στον Άγιο Γεώργιο (όνομα που φέρει ο μητρικός υπερκείμενος οικισμός), ενώ αργότερα αφιερώθηκε στην Παναγία. Σήμερα εκτελεί χρέη κοιμητηριακού ναού του γειτονικού συνοικισμού του Κάτω Αγίου Γεωργίου (Καταγιώργης).
Ο σπουδαίος αυτός ναός αποτέλεσε πιθανόν γιά ένα διάστημα τον καθεδρικό ναό της Επισκοπής της Μαῒνης.

O Άγιος Ιωάννης στα Κέρια

O Άγιος Ιωάννης στην Κέρια είναι ναός σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο του 12ου αιώνα. Το πολύ ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη εκκλησία είναι ο αριθμός αρχαίων και παλαιοχριστιανικών αρχιτεκτονικών μελών και πλακών που έχουν ενσωματωθεί, τόσο στην εξωτερική, όσο και στην εσωτερική πλευρά της τοιχοποιίας του. Εσωτερικά διατηρούνται τοιχογραφίες του 13ου αιώνα.

Ο Άγιος Νικόλαος στην Οχιά

Ο ναός του Αγίου Νικολάου στην Οχιά κτίστηκε στα μέσα του 12ου αιώνα και για κάποια περίοδο απετέλεσε καθολικό ομώνυμης μονής, ενώ μετά τη δημιουργία της σημερινής Οχιάς λειτούργησε ως ενοριακός και κοιμητηριακός ναός του χωριού.

Ο Άγιος Νικόλαος είναι από τις πιο καλοδιατηρημένες υστεροβυζαντινές εκκλησίες, χάρη και στην εξαιρετικά επιμελημένη οικοδομική δουλειά και τα πολύ προσεκτικά κατασκευασμένα αρχιτεκτονικά στοιχεία του.

Ο ναός ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Εσωτερικά είναι δικιόνιος και στην όψη του ιερού φέρει τρεις αψίδες. Διατηρούνται τμήματα αγιογραφιών δύο περιόδων, η αρχική του 14ου αιώνα και μια νεότερη του τέλους του 18ου αι. Το ψηλό κωδωνοστάσιο με την δυτικότροπη τετράρριχτη πυραμιδοειδή στέγη είναι νεότερο.

Η Αγήτρια στο Τηγάνι

Η Αγήτρια (κυριολεκτικά, Παναγία η Οδηγήτρια) είναι κτισμένη σε ερημική τοποθεσία, στη βάση των γκρεμών του Μεζαλίμονα, του μεγάλου ανοιχτού κόλπου ανάμεσα στο Κάβο Γκρόσσο και το Τηγάνι. Ο νότιος τείχος του ναού ενσωματώνεται σε αβαθές σπήλαιο, που έχει εποχική σταγονορροή, η οποία έχει αξιοποιηθεί για τη συλλογή νερού. Άλλη μικρή σπηλιά λίγο ψηλότερα έχει οχυρωθεί, για κάθε χρήση. Μπροστά στο ναό υπάρχει μικρό πλάτωμα, όπου καταλήγει το μονοπάτι από τον συνοικισμό της Αγίας Κυριακής.

Η Αγήτρια είναι ευμεγέθης σταυροειδής ναός με τρούλο. Ο τρούλος έχει ιδιαίτερα ψηλό τύμπανο, ενώ πάνω από την είσοδο υπάρχει στιβαρό κωδωνοστάσιο της αρχικής φάσης του ναού. Κτίστηκε γύρω στο 1200 και, όπως πολλές εκκλησίες της Μάνης αυτής της περιόδου, φέρει πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο από μαρμάρινα στοιχεία που έχουν φιλοτεχνηθεί με καλής τέχνης ανάγλυφα γεωμετρικά και θέματα φύσης. Οι αγιογραφίες είναι δύο περιόδων (η αρχική εικονογράφηση διακρίνεται φθαρμένη στο ιερό και το νάρθηκα, ενώ σε άλλες θέσεις διατηρούνται τοιχογραφίες του 1808).

Το οικοδομικό υλικό του ναού είναι ασβεστολιθικός πορόλιθος, που έχει μεταφερθεί από τα λατομεία της περιοχής Αγία Κυριακή-Φοκαλωτό, διαδικασία αρκετά επίπονη, δεδομένου του δύσβατου της θέσης. Η τοιχοποιΐα είναι φροντισμένη στα φέροντα στοιχεία και αμελής στα στοιχεία πλήρωσης.

Η τρίκλιτη βασιλική στο Τηγάνι

Η μεγάλη τρίκλιτη βασιλική, λείψανα της οποίας έχουν αποκαλυφθεί κοντά στην πύλη του κάστρου στο Τηγάνι, αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα βυζαντινά εκκλησιαστικά μνημεία της Μάνης. Ο ναός έχει χαρακτηριστικά που επιτρέπουν τη χρονολόγησή του στον 7ο αι., περίοδο ακμής του κάστρου.

Κάτω από το δάπεδο του ναού, η ανασκαφή αποκάλυψε 70 ορθογώνιους τάφους σε άριστη διάταξη καννάβου, ενώ κάτω από το βορεινό κλίτος είχε κατασκεαστεί μια μεγάλη δεξαμενή. Στο ιερό βρέθηκε αξιόλογο σύνθρονο, ενώ όλος ο ερειπιώνας είναι κατάσπαρτος από μαρμάρινα στοιχεία με ωραία διακοσμητικά ανάγλυφα.

Άγιοι Θεόδωροι και Άγιος Γεώργιος στην Άνω Πούλα

Οι βυζαντινές εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και των Αγίων Θεοδώρων βρίσκονται στην ανατολική πλευρά του οχυρωμένου υψιπέδου της Ανω Πούλας, ακριβώς μπροστά στην λαξεμένη στο βράχο κλίμακα και την πύλη που πιθανόν να υπήρχε για τον έλεγχο της εισόδου. Δεν είναι τυχαίο που επιλέχθηκαν δύο στρατιωτικοί άγιοι να φυλάνε την είσοδο του οχυρού.

Και οι δύο ναοί είναι επιμήκεις, καμαροσκέπαστοι, μονόκλιτοι και πετρόχτιστοι, με τοπική πέτρα και χωρίς τη χρήση κονίας. Φαίνεται ότι και οι δύο κτίστηκαν κατά το διάστημα ακμής του οχυρού, δηλαδή κάπου ανάμεσα στον 11ο και 12ο αιώνα. Αν και εξωτερικά δείχνουν ακέραιοι, εσωτερικά είναι σε πολύ κακή κατάσταση. Και στους δύο θα δούμε περιποιημένα μαρμάρινα ανάγλυφα μέλη, κιονόκρανα και κίονες, συχνά στο έδαφος. Και οι δύο διατηρούν πολύ φθαρμένες αγιογραφίες δύο περιόδων: σπαράγματα της αρχικής φάσης του 11ου αι. και κάποια θέματα που φαίνονται σαφώς νεότερα και πιθανόν ανήκουν στο τέλος της περιόδου χρήσης του οχυρού της Άνω Πούλας, γύρω στον 14ο αιώνα.

Παναγίτσα στην Άνω Πούλα

Μονόχωρος ναός, εν μέρει σε όρυγμα στο πρανές της πλαγιάς, κτισμένος στη βάση της ανάβασης προς τη νότια πρόσβαση του μεγάλου υψιπέδου της Μακρύνας. Η Παναγία (τοπικά λέγεται Παναγίτσα) εδώ έχει το προσωνύμιο Ελευθερώτρια, ως φυλάσσουσα την είσοδο στο κάστρο της Άνω Πούλας.

Ο Άγιος Ανδρέας στα Άλικα

Στο απόμερο σήμερα αλλά πολύ σημαντικό παλαιότερα χωριό Άλικα, η ερειπωμένη πλέον εκκλησία του Αγίου Ανδρέα, του 19ου αιώνα, υπήρξε ενοριακός ναός του ομώνυμου συνοικισμού, που τώρα έχει εγκαταληφθεί. Το 1958, σε εργασίες στήριξης στην εκκλησία αποκαλύφθηκαν οι βάσεις μεγάλης βασιλικής του 6ου αι., από την οποία η νεότερη εκκλησία ενσωματώνει αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση, όπως οι κίονες που έχουν μετατραπεί σε παραστάδες στην είσοδό της.

Η Αγία Παρασκευή στην αρχαία Καινήπολη

Μονόκλιτη, επιμήκης εκκλησία βυζαντινών χρόνων με επιμελημένη καμάρα, κτισμένη στη ρεματιά της αρχαίας Καινήπολης, λίγο ψηλότερα από τον ναό της Αφροδίτης. Το κτίσμα, που είναι σε πολύ κακή κατάσταση, συνδυάζει αρχαίο υλικό σε δεύτερη χρήση με κίονες και άλλα μαρμάρινα στοιχεία της εποχής της κατασκευής του, ενώ σε διάφορα σημεία διατηρούνται φθαρμένες τοιχογραφίες.

Η Αγία Τριάδα στο Ταίναρο

Η μεγάλη εκκλησία της Αγίας Τριάδας είναι νεότερος ναός, στον τύπο του σταυροειδή εγγεγραμμένου με τρούλο. Κτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα στη θέση των ερειπίων παλαιότερης εκκλησίας, που υπήρξε καθολικό μονής αφιερωμένης στην Παναγία Καλάνα. Η θέση είναι κομβική για την είσοδο στη χερσόνησο του Ταινάρου και στην αρχαιότητα ήταν πιθανά οχυρωμένη, πάντως οπωσδήποτε κατοικείτο, όπως δείχνουν αρχαία λείψανα και δεξαμενή.

Πιστεύεται ότι στην παλιά μονή λειτουργούσε καμινοβίγλιο για τη μετάδοση μηνυμάτων από τα παρατηρητήρια του Ταινάρου προς τη σειρά ανάλογων φρυκτωριών της Προσηλιακής και της Αποσκιαδερής Μάνης.

Ο Άγιος Θεόδωρος στις Μιανές

Ιδιόμορφη, πετρόκτιστη μονόκλιτη εκκλησία κοντά στο Αγριοκάμπι Μιανών, στη χερσόνησο του Ταινάρου. Ο ναός είναι κτισμένος σε θέση πολύ επικλινή προς τα ανατολικά - ενώ κοντά υπάρχουν επίπεδες εκτάσεις - και εσωτερικά έχει ένα σκαλί για να καλύψει την υψομετρική διαφορά από την είσοδο μέχρι το ιερό. Είναι ο κοιμητηριακός ναός των Μιανών.

Οι Ασώματοι στο Ταίναρο

Μικρός, ερειπωμένος ναός, που κτίστηκε με υλικά του παρακείμενου ιερού τεμένους του Ποσειδώνα και του Απόλλωνα. Η κατασκευή είναι πρόχειρη, χωρίς κονία, με ατελή σύνδεση των δόμων. Ο ναός παραδίδεται ως αφιερωμένος στους Ταξιάρχες (αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ), θεωρούμενους ως "ασώματους".

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος