Κάστρα και πύργοι της Μάνης

Κάστρα και πύργοι της Μάνης

Αν υπάρχει ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει το ιστορικό τοπίο της Μάνης, αυτό δεν είναι άλλο από τους πύργους και ποικίλες οχυρώσεις της.

Πράγματι, ο Μανιάτης πάλεψε άγρια με τη στέρφα γη του: υπέταξε τα βράχια και τα έκανε να καρπίσουν ελιές και λούπινα, άρμεξε τα σύννεφα και μάζεψε νερό στα τρύπια βράχια, εξημέρωσε με μονοπάτια τις πλαγιές, στόλισε τις πετροκορφές με λαμπερές εκκλησίες, έχτισε τις σπηλιές, ντάνιασε τα λιθάρια, δημιούργησε κυριολεκτικά ένα ζωντανό κόσμο μέσα από την κόλαση της πέτρας.

Και στο τέλος, ανέβασε τους πύργους του ψηλά στον ουρανό, να επιβλέπει τη δημιουργία του.

Στη Μάνη έχουν καταγραφεί περίπου 800 πύργοι ή πυργόσπιτα και πάνω από 10 κάστρα ή φρούρια.

Mια ιδιαίτερη κατηγορία είναι τα παρατηρητήρια, που τοπικά λέγονται βάρδιες. Οι βάρδιες είναι μεμονωμένοι πύργοι, κτισμένοι σε καίρια σημεία για την επόπτευση του χώρου. Οι βάρδιες που κατόπτευαν την ακτοπλοϊκή κίνηση κτίζονταν σε τοποθεσίες με θέα προς τη θάλασσα, άλλοτε μπροστά στο παράκτιο μέτωπο κοντά στον οικισμό και το λιμάνι και άλλοτε σε ψηλές περίοπτες θέσεις. Οι βάρδιες ελέγχου των χερσαίων επικοινωνιών κτίζονταν σε διάσελα, σταυροδρόμια ή σύνορα χωριών. Αν κα ισυνήθως η βάρδια είναι ένας απλός τετράγωνος πύργος μικρών διαστάσεων που φιλοξενεί μια ολιγομελή φρουρά, σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να πλαισιωνόταν από πρόστκισμα ή να ενσωμάτωνε χώρους για την προστασία της οικογένειας του ιδιοκτήτη. Αν και άλλοτε υπήρχαν αρκετές βάρδιες, οι περισσότερες καταστράφηκαν ή ερειπώθηκαν και ελάχιστες διατηρούνται σήμερα.

Στο παρακάτω κεφάλαιο γίνεται μια ακροθιγής αναφορά στον αμυντικό εξοπλισμό της Μάνης. Στα πέντε επιμέρους κεφάλαια των περιοχών υπάρχει εκτενέστερη παρουσίαση των κυριότερων αμυντικών στοιχείων, χωρίς φυσικά oi αναφορές αυτές να συνιστούν πλήρεις καταλόγους ή επιστημονικές αναλύσεις.

Από τη Μπαρδούνια στον Πασαβά
και από το Νύφι στη Λάγια

Γύθειο topoguide: Το Φλομοχώρι. Ο ψηλότερος πύργος είναι του Παντελεάκου
Το Φλομοχώρι. Ο ψηλότερος πύργος είναι του Παντελεάκου
Πατήστε για μεγέθυνση

Τυπικά, η Ανατολική Μάνη εκτείνεται απο το Γύθειο μέχρι το λαιμό του Ταινάρου. Στην ιστορικά και πολιτιστικά ομοιογενή αυτή ενότητα προσαρτήθηκε χαλαρά μια μεγάλη ζώνη γύρω από τις νότιες απολήξεις του Ταϋγέτου, που περιλαμβάνει το Μαλεύρι και τα Μπαρδουνοχώρια.

Όλη η Μάνη ήταν ένα καζάνι που έβραζε ανακατατάξεις, επαναστάσεις, κινήματα και αντιθέσεις - και το Μαλεύρι και η Μπαρδουνία παρακολουθούσαν από κοντά. Η χιλιόχρονη αυτή αναταραχή εκφράστηκε με μια στρατιωτική αιματοσυγγενική κοινωνική δομή που στο χώρο υποστασιοποιείται με την οργανωμένη κατασκευή αμυντικών μέσων: κάστρα, φρούρια, πολεμόπυργοι, οχυρά ξεμόνια, φρουριακά μοναστήρια.

Το οχυρό που δεσπόζει στην ιστορία της Ανατολικής Μάνης είναι το Κάστρο του Πασαβά, το φρούριο της κύριας πύλης της βαθειάς Μάνης. Τα μικρότερα οχυρά, όπως το κάστρο της Μπαρδούνιας στο βορρά, το Σιδηρόκαστρο στα δυτικά και το φρούριο της Κολοκυθιάς στο νότο, είχαν κατά περιόδους έντονη τοπική παρουσία.

Στοιχεία μιας εντελώς διαφορετικής γραφής της ιστορίας, τα εκατοντάδες πυργόσπιτα της Μάνης, στον Αγερανό, το Φλομοχώρι, το Νύφι, τη Λάγια και αλλού, εκφράζουν την κοινωνική στρωμάτωση της κάθε οικιστικής μονάδας.

Το κεφάλαιο Κάστρα και πύργοι της Ανατολικής Μάνης περιγράφει πιο αναλυτικά τον αμυντικό εξοπλισμό της περιοχής.

Αβία και Ζαρνάτα

Αβία topoguide
Αβία topoguide: Ο κεντρικός πύργος του φρουρίου των Καπετανάκηδων, στο κέντρο της Αβίας

Η Αβία, η εύτρωτη πύλη της Μάνης, προικίστηκε με τα πιο καλοφτιαγμένα αμυντικά συστήματα της χερσονήσου. Οι θέσεις άμυνας, καθότι στις εποχές εκείνες υπαγορεύονταν απο την τοπογραφία, παραμένουν σταθερές στους αιώνες: το τείχος της Βέργας, που έκτισαν βιαστικά οι Μανιάτες για να ανακόψουν τον Ιμπραήμ πάτησε στα θεμέλια προϋπάρχουσας οχύρωσης, ενώ και το κάστρο της Ζαρνάτας, το πιο ισχυρό σημείο άμυνας μετά το φυσικό τείχος της Κοσκάραγας, συντροφεύει τα θεμέλια αρχαίων φρουρίων.

Στο μυστικό, εσωτερικό οδικό πέρασμα από τη Βέργα προς τον Κάμπο μέσω Τρικότσοβας και Σωτηριάνικων, υψώθηκε τον 18ο αιώνα το κάστρο των Καπετανάκηδων, αρχόντων της Μάνης. Κάθε πρωί, το φως του Ταϋγέτου αποκαλύπτει πάνω στον περίοπτο λόφο τον κομψό πύργο και τις 100 θέσεις τουφεκιών του κάστρου.

Τα δευτρεύοντα περάσματα και τα πιο απόμερα χωριά της Αβίας φυλάσσονται από τους δικούς τους πύργους, όπως ο πύργος του Κοντέα στο Βόρειο Γαϊτσών, ο πύργος της Αγίας Κυριακής κοντά στις Κιτριές, ο πύργος Σαράβα στους Άνω Δολούς και ο πύργος Μαυρικίου στο λόφο του Αγίου Γεωργίου.

Οι οχυρώσεις της όμορφης λεκάνης της Αβίας είναι το θέμα της σελίδας Κάστρα και πύργοι της Αβίας.

Τρουπάκηδες, Πατριαρχέοι, Δουράκηδες και άλλοι Κιτρινιάρηδες

Καρδαμύλη topoguide
Καρδαμύλη topoguide: Πυργοκατοικία κοντά στην Τραχήλα

Προστατευμένη από τα κάστρα της Αβίας από τα βόρεια, από τον Ταΰγετο από τα ανατολικά και την απέραντη ενδοχώρα της Μέσα Μάνης από το νότο, η φυσική ασφάλεια της περιοχής της Καρδαμύλης συμπληρώνεται αποτελεσματικά από το Βυρό και τα βουνά του Ζυγού.

Στα χωριά, χαρακτηριστικό αμυντικό στοιχείο είναι οι πύργοι, τα πυργόσπιτα και οι βάρδιες: ψηλές, στιβαρές κατασκευές, με επιμελημένη τοιχοποιΐα, λιτή και λειτουργική κάτοψη που έχει ως μοναδικό στόχο την ασφάλεια. Οι περισσότεροι πύργοι, όπως οι πύργοι των Μούτζινων, του Πατριαρχέα, του Περδικέα-Χουσέα βρίσκονται στο σημερινό ή το ιστορικό κέντρο των οικισμών, ενώ άλλοι όπως ο αρχετυπικός πύργος του Κιτρινιάρη και η βάδρια του Δημητρέα, φυλάνε κρίσιμες θέσεις της πολυσύνθετης τοπογραφίας της περιοχής της Καρδαμύλης.

Οι πύργοι και τα πυργόσπιτα της Καρδαμύλης σχολιάζονται στο κεφάλαιο Κάστρα και πύργοι της Καρδαμύλης.

Κελεφά-Αρεόπολη-Μίνα

Αρεόπολη topoguide
Αρεόπολη topoguide: Το κάστρο της Κελεφάς

Προστατευμένη από τα ισχυρά φρούρια του Πασαβά, του Γυθείου και της Αβίας, η περιοχή της Αρεόπολης απολάμβανε μιας σχετικής ασφάλειας από τις ροές της γενικής ιστορίας. Έτσι στην περιοχή της άμεσης επιρροής της δεν θα βρούμε παρά ένα μεγάλο οχυρό, το κάστρο της Κελεφάς, χτισμένο στην κατάλληλη θέση για να επιβλέπει την ανατολική χερσαία πύλη της Αρεόπολης και την ευλίμενη ζώνη από το Καραβοστάσι μέχρι το Λιμένι.

Λίγο πιο πέρα, ο βυζαντινός πύργος στη Σκάλα Βαχού αποτελούσε τμήμα ενός μεγάλου δικτύου μετάδοσης μηνυμάτων με φωτιά, τα λεγόμενα καμινοβίγλια.

Μέσα στις συνθήκες αυτές, και απαντώντας περισσότερο στις ανάγκες της οικογενειακής οργάνωσης και κοινωνικής διαφοροποίησης παρά ασφάλειας, οι μεγάλες μανιάτικες οικογένειες ύψωσαν μέσα στα χωριά επιβλητικούς πολυώροφους πύργους. Ψηλότεροι από τις βυζαντινές βασιλικές των παλιών χωριών και τις μεγάλες ενοριακές εκκλησίες της εποχής τους, ευθυτενείς και απειλητικοί, οι πύργοι της Μέσα Μάνης έφτασαν στην περίοδο της ακμής του να συνιστούν την εικόνα του οικισμού.

Οι πιο εντυπωσιακές και συμπαγείς συσπειρώσεις πύργων στην περιοχή συναντιώνται στην ίδια την Αρεόπολη και στα χωριά Πύργος Διρού, Δρύαλος και Μίνα.

Το κάστρο της Κελεφάς και το καμινοβίγλιο της Σκάλας Βαχού παρουσιάζονται πιο αναλυτικά στο κεφάλαιο Κάστρα και πύργοι της Αρεόπολης.

Κατωπάγκι-Βάθεια-Ταίναρο

Ταίναρο topoguide: Ο πύργος Γρηγοράκη στην είσοδο της χερσονήσου του Ταινάρου
Οι δύο κύριοι πύργοι στον Πύργαρο της Λάγιας
Πατήστε για μεγέθυνση

Η περιοχή από το Κατωπάγκι και μέχρι την Άκρα Ταίναρο είναι η πιο απομονωμένη και φτωχή ζώνη της Μάνης. Μακριά από τα μεγάλα κάστρα της βόρειας Μάνης και του Μυστρά, αραιοκατοικημένη και δημογραφικά ασθενής, με αρκετά μικρά λιμάνια, έμοιαζε βολική για την είσοδο επιδρομέων και πειρατών από τη θάλασσα: μια κερκόπορτα της Μέσα Μάνης. Κάτω από αυτή την ατμόσφαιρα ανασφάλειας, οι κάτοικοι αναζήτησαν προστασία στην τοπογραφία: οι βραχώδεις όγκοι του Τηγανιού και της Πούλας οχυρώθηκαν και κατοικήθηκαν συστηματικά ήδη από την αρχαιότητα και μέχρι το μέσο Βυζάντιο.

Στην μακρά περίοδο σχετικής ηρεμίας, υπό του Φράγκους, τους Ενετούς και του Τούρκους, τα παλιά αυτά οχυρά εγκαταλείφθηκαν και συγκροτήθηκαν οι σημερινοί οικισμοί. Μέσα από έναν συνδυασμό των συνθηκών της μεγάλης ιστορίας και των τοπικών κοινωνικών ιδιομορφιών, οι ισχυρές οικογένειες κατασκεύασαν, συνήθως μέσα στα χωριά, ψηλούς και επιβλητικούς πύργους, άλλοτε κατοικήσιμους και άλλοτε τυπικές αμυντικές μονάδες. Τόσο οι οικισμοί όσο και οι πύργοι έφτασαν στο απόγειο της λάμψης τους στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ταίναρο topoguide
Ταίναρο topoguide: Το βυζαντινό κάστρο Τηγάνι, στην άκρη του ομώνυμου ακρωτηρίου
Χάρις στους όρους προστασίας της πολιτισμικής φυσιογνωμίας των οικισμών της Μάνης, αυτή η εικόνα του 19ου αιώνα έχει διατηρηθεί σε μια σχεδόν αυθεντική μορφή σε πολλά χωριά όπως οι Μπουλαριοί, η Κοίτα, η Νόμια και η Οχιά. Η καθευατό χερσόνησος του Ταινάρου προστατευόταν από μεμονωμένα οχυρά όπως το Καστρί και ο πύργος Γρηγοράκη.

Ο ρόλος των αμυντικών κτισμάτων ως γενουσιουργό συστατικό του οικισμού φτάνει στο αποκορύφωμά του στη Βάθεια, μια φωλιά πολεμοχαρών Μεσαμανιατών, χτισμένη πάνω σε μια βράχινη έξαρση. Το σούρουπο, καθώς ο ήλιο χάνεται στα ήρεμα νερά του Κυπαρισσιακού, οι 70 πύργοι της Βάθειας υψώνονται σαν πυρωμένα ξίφη στο μαύρο ουρανό του πιο φτωχού και απόμερου τόπου της Μάνης.

Τα κάστρα του Ταινάρου συζητιώνται πιο αναλυτικά στο κεφάλαιο Οι πύργοι του Ταινάρου.

Φωτογραφίες και κείμενο: Τ. Αδαμακόπουλος

topoguide Greece

ΟΔΗΓΟΙ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ

topoguide Greece
Φωτογραφίες και περιγραφές των πιο σημαντικών πύργων και κάστρων της Μάνης περιλαμβάνονται στους οδηγούς Αβία topoguide, Καρδαμύλη topoguide, Αρεόπολη topoguide, Ταίναρο topoguide και Γύθειο topoguide της AnaDigit.

Οι πέντε πιο πάνω περιοχές είναι διαθέσιμες, μαζί με άλλες δεκάδες περιοχές της Ελλάδας, για συσκευές Android ως αγορές μέσα στην εφαρμογή (in-app-purchase) μέσα στη γενική εφαρμογή topoguide Greece. Οι πέντε περιοχές της Μάνης βρίσκονται στην ενότητα της Πελοποννήσου.

Οι πέντε περιοχές είναι επίσης διαθέσιμες ως αγορές μέσα στην εφαρμογή (in-app-purchase) στην εφαρμογή Topoguide Greece, σχεδιασμένη ειδικά για συσκευές iOS (iPhone και iPad). Οι επιμέρους περιοχές της Μάνης βρίσκονται στην ενότητα της Πελοποννήσου.

Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι το topoguide Greece έχει τη δυνατότητα ταυτόχρονης απεικόνισης πέντε περιοχών, επιτρέποντας έτσι την συνολική προβολή του αναλυτικού χάρτη όλης της Μάνης και την εύκολη εναλλαγή των διαδρομών, των εκατοντάδων Σημείων Ενδιαφέροντος και των δεκάδων σελίδων του οδηγού με τις αναρίθμητες φωτογραφίες.