Εκκλησίες της Μάνης
Εκκλησίες της Μάνης
Η χαρτογράφηση εκκλησιών
της Μάνης
Τόπος μακριά από τις χερσαίες λεωφόρους της ιστορίας και χωρίς λιμάνια, χωρίς αξιόλογους φυσικούς πόρους, μοιρασμένη στα δύο από τις οροσειρές και απομονωμένη από άγριες θάλασσες, η Μάνη υπήρξε πάντα αραιοκατοικημένη, φτωχή και χωρίς γεωμετρικό κέντρο. Αυτοί οι όροι υπαγόρευσαν και την απουσία σημαντικών αρχαίων οικιστικών πυρήνων, παρόλο που είναι βέβαιο ότι όλη η περιοχή κατοικήθηκε από την βαθιά προϊστορία.
Πατήστε για μεγέθυνση
Αντίστοιχα, ο απόμακρος αυτός τόπος σπάνια εμφανίζεται στις γραπτές πηγές της βυζαντινής περιόδου, αν και δεν απέχει παρά ελάχιστα από τα μεγάλα κέντρα της εποχής.
Κι'όμως, η Μάνη, φαινομενικά στο περιθώριο της ιστορίας - ή στον τρόπο που γράφτηκε η ιστορία - ξεδιπλώνει στον επισκέπτη της - επιστήμονα ή απλό περιηγητή - μια απρόσμενη πολιτισμική πτυχή, τόσο εντυπωσιακή όσο και δυσερμήνευτη, που την φέρνει στο επίκεντρο μιας μεγάλης και σπουδαίας περιόδου του ελληνικού γίγνεσθαι.
Η Μάνη και ειδικά η Μέσα Μάνη είναι ένα απέραντο ανοιχτό μουσείο βυζαντινών εκκλησιών, τόσο πολλών και τόσο παλαιών, που δεν υπάρχει ανάλογο φαινόμενο στον ελλαδικό χώρο. Ο εντυπωσιακός πλούτος βυζαντινών εκκλησιών της περιοχής είναι αποτέλεσμα μιας δραστηριότητας που παραμένει εντατική από τον 6ο έως και τον 15ο αιώνα και συνεχίζεται πιο διστακτικά μέχρι και τον 19ο αιώνα.
Από το πρώτο μέρος της μεγάλης αυτής περιόδου, μέσα στην οποία εμφανίζονται μεγάλα διαστήματα τοπικών ή γενικευμένων αναταραχών, τέτοιας έντασης που να διακόπτουν εντελώς την κοινωνική και συνεπώς και πολιτισμική δραστηριότητα των ελλαδικών κοινωνιών, υπάρχουν ελάχιστα δείγματα στη Μέσα Μάνη: το διάστημα 6ος-9ος αιώνας έχει αφήσει λίγες μονοκάμαρες, σκοτεινές εκκλησίες, τρωγλοδυτικού τύπου, με μεγαλιθική οικοδομική, χωρίς ανοίγματα πέραν μιας χαμηλής θύρας. Από τα δείγματα αυτής της περιόδου αξίζει να αναφερθεί ο Άγιος Προκόπιος κοντά στην Επισκοπή και η τρίκλιτη βασιλική στο Τηγάνι, και τα δύο πολύ ερειπωμένα και χωρίς αγιογραφικά κατάλοιπα.
Η δραστηριότητα φαίνεται ότι εμφανίζεται ξανά κάπου στον 10ο αιώνα: ανάμεσα στους ελάχιστους ναούς αυτής της περιόδου ξεχωρίζει ο ναός του Ασωμάτου στο Κακόβουνο της Κοίτας, που με λιτά μέσα εγκαινιάζει στην περιοχή τον σταυροειδή τρουλαίο τύπο, με τον τρούλο να στηρίζεται σε τέσσερεις κίονες.
Τον επόμενο αιώνα, στους περισσότερους ναούς - τουλάχιστον αυτούς που βλέπουμε σήμερα στην αρχική τους μορφή -, ναοί σχετικά μεγαλύτερων διαστάσεων από τους παλιότερους, προτιμάται η στήριξη σε δύο κίονες. Σπουδαία μνημεία του 11ου αιώνα είναι ο Άι-Στράτηγος στους Μπουλαριούς, ο Σωτήρας στη Γαρδενίτσα, ο Ταξιάρχης στου Γλέζου και ο Άγιος Θεόδωρος στη Μπάμπακα.
Η τετρακιόνια στήριξη ξαναεμφανίζεται τον 12ο αιώνα με πολλά και εξαιρετικής αρχιτεκτονικής και οικοδομικής τέχνης δείγματα, όπως ο ναός των αγίων Σέργιου και Βάκχου στους Καλλονιούς, η Παναγία Βλαχέρνα στο Φοκαλωτό, ο εμβληματικός Άγιος Πέτρος στη Μεγάλη Καστάνια και λίγο αργότερα ο Άγιος Ιωάννης στη Κέρια. Παράλληλα, κτίζονται και αρκετοι δικιόνιοι ναοί, όπως η Αγία Βαρβάρα στην Έρημο, η Επισκοπή στον Καταγιώργη, ο Άγιος Νικόλαος στην Οχιά, ο Ταξιάρχης στο Κουλούμι και η Αγήτρια στο Κάβο Γκρόσσο.
Για κάποιο λόγο, ο 13ος αι. μας κληροδοτεί κυρίως μονόχωρες εκκλησίες, πάντα σταυρεπίστεγες, αλλά με πολύ μικρές διαστάσεις. Άλλο παράδοξο αυτής της περιόδου είναι ότι τα κτίσματα αυτού του αιώνα είναι λιγότερα στη Μέσα Μάνη και περισσότερα στην Έξω Μάνη. Τέτοιες εκκλησίες είναι ο Ταξιάρχης στη Σαϊδόνα, ο Προφήτης Ηλίας στην Αμπύσολα, ο Άγιος Νικόλαος στη Μεγάλη Καστάνια, ο μικροσκοπικός Άγιος Νικόλαος στα Καλλιανέικα και ο Αι-Γιαννάκης στον Κάμπο Αβίας. Η Μεγάλη Καστάνια, σημαντικός δημογραφικός πυρήνας, αλλά και ασφαλές καταφύγιο, της εποχής, διατηρεί ένα ανθολόγιο τύπων ναών της περιόδου, όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο Άγιος Νικόλαος ο Τρικάμπανος και ο διώροφος Αι-Νικολάκης.
Η παραγωγή αξιόλογων ναών συνεχίζεται και τους επόμενους αιώνες, μέχρι την Άλωση. Το τεράστιο αυτό απόθεμα διατηρείται και συντηρείται σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, καθώς η παρουσία και η επίδραση της Οθωμανικής διοίκησης είναι ελάχιστη και στοχεύει κυρίως στην εξ'αποστάσεως διαχείριση των ισορροπιών. Ακόμα και μέσα στην σκοτεινή αυτή περίοδο και μέχρι και τον 19ο αιώνα, η δημιουργία νέων εκκλησιών, συχνά καθολικά μικρών μονών, αν και σε μικρότερη ένταση, συνεχίζεται αδιάκοπα.
Ο ρυθμός κατασκευής νέων εκκλησιών μειώθηκε τον 20ό αιώνα αλλά δεν σταμάτησε εντελώς. Μικρές και μεγάλες εκκλησίες κατασκευάστηκαν παντού στη Μάνη, συνήθως στη θέση παλαιότερων ναών, από τους οποίους δανείστηκαν το όνομα ή και μερικά αρχιτεκτονικά μέλη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Αγία Τριάδα στο Ταίναρο, που υψώθηκε πάνω στα ερείπια της Παναγίας Κανάλας, η ημιτελής Παναγία στη Νόμια, που ενσωμάτωσε υλικά παλαιότερης εκκλησίας, ο ναός του Αγίου Ιωάννη στο Ψίο και άλλοι.
Αποτιμώντας αρχιτεκτονικά τη μανιάτικη ναοδομία κατά τη μεγάλη αυτή περίοδο και εντάσσοντάς την στον ταραγμένο αλλά ενεργό περίγυρό της, διαπιστώνεται μια εντονότερη επίδραση των οικοδομικών και αισθητικών λύσεων που υλοποιήθηκαν στην Κεντρική Ελλάδα, απέναντι σε μια περιορισμένη επιρροή του γειτονικού Μυστρά, που οικοδομεί διατηρώντας πιο επίσημα πρότυπα.
Πατήστε για μεγέθυνση
Σήμερα, ο επισκέπτης της Μάνης βρίσκεται μπροστά σε ένα μακραίωνο πολιτισμικό έργο, ενός μεγέθους που δεν ομοιοκαταληκτεί με τα δημογραφικά και παραγωγικά δεδομένα του τόπου, και το οποίο ωθεί σε μια αναθεώρηση της γραμμικότητας της ιστορίας. Η αναδόμηση του παγιωμένου ερμηνευτικού πλαισίου γίνεται ακόμα πιο βίαια, καθώς στο τελικό πολιτισμικό βάρος των εκκλησιαστικών μνημείων της Μάνης προστίθεται και η αισθητική του χώρου: σε αντίθεση με τις αθηναϊκές ή άλλες εκκλησίες, που πνίγονται στον αστικό ιστό, η μανιάτικη εκκλησία στολίζει το δικό της τοπίο, που άλλαξε ανεπαίσθητα τους τελευταίους 15 αιώνες.
Φωτογραφίες και κείμενο: Τ. Αδαμακόπουλος
topoguide Greece
ΟΔΗΓΟΙ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ
Οι πέντε πιο πάνω περιοχές είναι διαθέσιμες, μαζί με άλλες δεκάδες περιοχές της Ελλάδας, για συσκευές Android ως αγορές μέσα στην εφαρμογή (in-app-purchase) μέσα στη γενική εφαρμογή topoguide Greece. Οι πέντε περιοχές της Μάνης βρίσκονται στην ενότητα της Πελοποννήσου.
Οι πέντε περιοχές είναι επίσης διαθέσιμες ως αγορές μέσα στην εφαρμογή (in-app-purchase) στην εφαρμογή Topoguide Greece, σχεδιασμένη ειδικά για συσκευές iOS (iPhone και iPad). Οι επιμέρους περιοχές της Μάνης βρίσκονται στην ενότητα της Πελοποννήσου.
Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι το topoguide Greece έχει τη δυνατότητα ταυτόχρονης απεικόνισης πέντε περιοχών, επιτρέποντας έτσι την συνολική προβολή του αναλυτικού χάρτη όλης της Μάνης και την εύκολη εναλλαγή των διαδρομών, των εκατοντάδων Σημείων Ενδιαφέροντος και των δεκάδων σελίδων του οδηγού με τις αναρίθμητες φωτογραφίες.
