Εκκλησίες της Αλοννήσου

Σε αντίθεση με τις Κυκλάδες με τις αναρίθμητες εκκλησίες και ξωκλήσια, στην Αλόννησο θα συναντήσουμε λίγα θρησκευτικά μνημεία, που στην πλειοψηφία τους είναι μονόκλιτοι ναοί με δίρριχτη στέγη ή μικρές βασιλικές με χαμηλούς τρούλους.

Ακόμα και στους οικισμούς, οι εκκλησίες είναι ολιγάριθμες και μικρές, εικόνα που μπορεί να υπονοεί την απουσία οργανωμένων κοινωνικών ομάδων, όπως μεγάλες πατριές ή ισχυρές συντεχνίες. Οι μικρότεροι οικισμοί δεν είχαν καθόλου εκκλησίες - συναντά ωστόσο κανείς μερικά μεγάλα και φροντισμένα εικονοστάσια - και κάποιοι απέκτησαν πολύ πρόσφατα έναν απλό μονόχωρο ναό κατασκευασμένο από αφιερωτή.

Αρχιτεκτονικά και ιστορικά, οι πιο ενδιαφέρουσες εκκλησίες της Αλοννήσου είναι ο Άγιος Δημήτριος στην ομώνυμη παραλία, ο οι παλιές εκκλησίεςτης Χώρας και η Παναγία του Βουνού, ενώ σε απομονωμένες θέσεις συναντάμε τις επίσης αξιόλογες εκκλησίες των Αγίων Αναργύρων και της Ανάληψης.

Τέλος, επισημαίνουμε ότι πέραν της παλιάς μοναστικής εγκατάστασης στους Αγίους Αναργύρους και τη μονή Παναγιάς στο νησί Κυρά-Παναγιά, δεν υπάρχει κανένα μοναστήρι στο νησί.

Ο Άγιος Δημήτριος

Ανάντι από το έλος του Αγίου Δημητρίου, κοντά στην ομώνυμη παραλία, έχουν εντοπιστεί ερείπια πρωτοβυζαντινού οικισμού και λείψανα βασιλικής. Μέρος των ερειπίων έχουν αναγνωριστεί ως βαλανείον, ενώ κάποιοι τοίχοι θεωρούνται αμυντικές κατασκευές.

Από την παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Δημητρίου έχει ανασκαφεί ένα (μεσαίο ?) κλίτος, από το οποίο σώζεται μόνο η βάση της τοιχοποΐας και η θεμελίωση. Διακρίνονται πλινθόκτιστοι πεσσοί και διαμορφώσεις εισόδων.

Εκκλησίες της Χώρας

Από τις εκκλησίες της Χώρας, ξεχωρίζουν τρεις ενδιαφέροντες λιθόκτιστοι μεταβυζαντινοί ναοί (17ος-18ος αιώνας) που αντιπροσωπεύουν τις τρεις παραλλαγές της μονόχωρης βασιλικής (τρουλαία, ξυλόστεγη και καμαροσκεπής).

Της ίδιας περιόδου είναι και ο ναός της Ευαγγελίστριας, καθώς και ο κοιμητηριακός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Ο Χριστός στην παλιά πλατεία της Χώρας είναι μια επιβλητική αν και μικρών διαστάσεων μονόχωρη βασιλική του 17ου αιώνα. Η εκκλησία ανήκει στον τύπο του σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ναού. Ο τρούλος ολοκληρώνεται με κυλινδρικό τύμπανο και καλύπτεται, όπως και το υπόλοιπο της στέγης, με πλάκες από τοπικό σχιστόλιθο.

Η είσοδος του ναού είναι στη δυτική όψη, αν και παλιότερα υπήρχε και δεύτερη είσοδος στη βορινή πλευρά. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στη Γέννηση του Χριστού. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού, που αγιογραφεί τους Δώδεκα Αποστόλους, ανήκε στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, παλιά εκκλησία της Χώρας.

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται στο βορινό περιμετρικό διάζωμα της ψηλότερης ζώνης του Κάστρου. Κτίστηκε κατά την περίοδο συγκρότησης της γειτονιάς του Κάστρου, ανάμεσα 16ο με 17ο αιώνα, ως μονόχωρος ναός με ημικυλινδρικό θόλο. Οι εσωτερικοί τοίχοι ήσαν διακοσμημένοι με αγιογραφίες, που αργότερα καλύφθηκαν από τα διαδοχικά επιχρίσματα. Οι κινητές εικόνες που βρέθηκαν στο ναό ανήκουν στον επόμενο αιώνα (17ος – 18ος αι.).

Όπως οι περισσότερες εκκλησίες των κατοικημένων κάστρων, ο ναός είναι αφιερωμένος στον κατ' εξοχήν στρατιωτικό άγιο όλων των χριστιανικών δογμάτων, τον Άγιο Γεώργιο, ρωμαίο αξιωματικό του 3ου αιώνα, που τυπικά απεικονίζεται ως ιππέας να κατατροπώνει το συμβολικό δράκοντα μπροστά σε ένα ψηλό κάστρο.

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται στην βορινή άκρη της παλιάς πλατείας της Χώρας. Είναι μονόκλιτος ναός με δίρριχτη στέγη που υποστηρίζεται από ξύλινα ζευκτά. Όπως και οι άλλες παλιές εκκλσηίες της Χώρας, είναι κτίσμα της περιόδου μεταξύ του 17ου - 18ου αιώνα. Οι αγιογραφίες είναι της περιόδου ίδρυσης του ναού, ενώ οι αξιόλογες εικόνες του τέμπλου είναι μεταγενέστερες.

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται κοντά στη δυτική είσοδο του Κάστρου, το Παραπόρτι. Είναι και αυτός μονόκλιτος ναός με στέγη με καμάρα, σήμερα επιστρωμένη.

Χαμηλά στη νότια πλευρά της Χώρας, πάνω στο καλντερίμι προς το Μεγάλο Μουρτιά και δίπλα σε μεγάλη κοινόχρηστη στέρνα, βρίσκεται η εκκλησία της Ευαγγελίστριας, μονόχωρος ναός του 18ου αιώνα. Ο ναός διατηρείται σε άριση κατάσταση.

Στη θέση του Αγίου Νικολάου της Χώρας υπήρχαν δύο μικρότερες εκκλησίες, που έμοιαζαν με ενιαία δισυπόστατη εκκλησία. Οι παλιές εκκλησίες κατέρρευσαν και αντικαταστάθηκαν το 1968 με το σημερινό ναό.

Το κοιμητήριο της Χώρας βρίσκεται εκτός του οικισμού. Ο κοιμητηριακός ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι και αυτός της περιόδου του 18ου-19ου αιώνα.

Τέλος, στις κορυφές των δύο μικρών λόφων νότια της Χώρας στράφτουν τα ξωκλήσια του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου και των Ταξιαρχών.

Εκκλησίες στους οικισμούς

Ο ενοριακός ναός του Πατητηριού είναι αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή. Ανάμεσα στο Πατητήρι και τη Χώρα, βρίσκεται ο ναός των Αγίων Αποστόλων.

Ο ενοριακός ναός του Βότση είναι αφιερωμένος στον Άγιο Παντελήμονα.

Στη Στενή Βάλα το 1981 κτίστηκε η μικρή εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, ενώ στο γειτονικό λιμανάκι υπήρχε ήδη η εκκλησία του Αγίου Πέτρου.

Κατεβαίνοντας προς τα Καλαμάκια, στο ύψος του Μουρτερού, συναντάμε το ξωκλήσι του Αγίου Νεκταρίου (κτίσμα του 1976).

Στην Παλιοχωραφίνα, δίπλα στο δρόμο, βλέπουμε τον Άγιο Αλέξανδρο, νεότερο στοιχειώδες κτίσμα.

Στη δασική περιοχή πάνω από το Βότση κτίστηκε το ξωκλήσι του Αγίου Ανδρέα, ενώ στην ακτή ανάμεσα στα Καλαμάκια και τον Άγιο Δημήτριο βρίσκεται το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας.

Στο Γέρακα, μοναδική εκκλησία είναι ο νεότερος ναός του Αγίου Εφραίμ, σε ιδιωτικό χώρο.

Ξωκλήσια

Η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων είναι παλιός σταυροειδής ναός με τρούλο με χαμηλό τύμπανο. Ο ναός υπήρξε καθολικό μικρής μονής, μετόχι της μονής Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους. Κατά χώραν σώζονται λείψανα βοηθητικών κτισμάτων, υδρομάστευσης και δεξαμενής. Ο ναός ερειπώθηκε από το σεισμό του 1965 και αναστηλώθηκε πλήρως πρόσφατα.

Ο Άγιος Κωνσταντίνος στην Ψηλή Ράχη είναι μικρό μονόκλιτο κτίσμα με στέγη από τοπικό σχιστόλιθο. Υπήρξε σημείο αναφοράς των διάσπαρτων αγροτικών συνοικήσεων Μεγάλο Χωράφι και Ψηλή Ράχη. Κοντά στην εκκλησία υπάρχει διπλή δεξαμενή.

Ο ναός της Παναγίας του Βουνού είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εκκλησίες της Αλοννήσου. Ο μονόκλιτος ναός κτίστηκε λίγο μετά το 1650 κοντά σε πηγή, στον τύπο του σταυροειδή με χαμηλό τρούλο. Τόσο ο τρούλος, όσο και η στέγη καλύπτονται από πλάκες από τοπικό σχιστόλιθο. Εσωτερικά ο ναός έχει αξιόλογες αγιογραφίες και ξύλινο τέμπλο.

Κοντά στην Παναγία, βρίσκεται το ξωκλήσι της Μεταμόρφωσης Σωτήρα.

Στη βορινή απόληψη της κορυφής του Γελαδιά, σήμερα δίπλα στον άσφαλτο που οδηγεί στο Γέρακα και άλλοτε πάνω σε ένα απο τα κύρια μονοπάτια της ζώνης αυτής, κτίστηκε ο παλιός ναός του Αγίου Γεωργίου.

Το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία βρίσκεται σε μικρό ύψωμα, στο νότιο όριο της περιοχής Βουνό. Είναι κτίσμα της περιόδου από τον 18ο έως και τον 19ο αιώνα.

Κοντά στον Προφήτη Ηλία βρίσκεται ο Άγιος Φανούριος, νεότερη εκκλησία μέσα σε ιδιόκτητο χώρο.

Η Ανάληψη στο Γέρακα

Το ξωκλήσι της Ανάληψης βρίσκεται κοντά στην ακτή, στη βορινή βάση του ορεινού όγκου του Γέρακα, που λέγεται και αυτός Ανάληψη. Πρόκειται για μονόχωρο ναό του 17ου – 18ου αιώνα, κτισμένο σε απόκρημνη και δυσπρόσιτη περιοχή. Είναι πιθανόν η εκκλησία να σχετίζεται με την παραμονή ασκητού. Δίπλα στο ναό διατηρείται ένα μισοσκεπασμένη στέρνα με κρήνη.
Η πρόσβαση γίνεται από μονοπάτι από τη θάλασσα, που ξεκινά από μικρό όρμο της βραχώδους ακτογραμμής. Η κάθοδος από την κορυφή Ανάληψη είναι δυσχερής.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος