Τα χωριά της Αλοννήσου

Η γεωγραφική θέση της Αλοννήσου - απομονωμένη στο μέσον του Αιγαίου, με δύσκολη σύνδεση με τις κοντινές πόλεις -, αλλά και η δυσμενής τοπογραφία της - επίμηκες σχήμα με απροσπέλαστη βορινή πλευρά, χωρίς φυσικό λιμάνι και με ελάχιστους υδατικούς πόρους - δεν βοήθησε ούτε τη δημογραφία, ούτε την οικιστική επέκταση. Η Αλόννησος μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα είχε πληθυσμό που κυμαινόταν γύρω στους 500 κατοίκους, που επάνδρωναν έναν συγκροτημένο οικισμό και λίγες αγροτικές συνοικήσεις.

Την εικόνα αυτή άλλαξε ο σεισμός του 1965, που έδωσε την ώθηση για τη δημιουργία του τρίπτυχου Πατητήρι-Νέος Οικισμός-Βότση. Λίγες δεκαετίες αργότερα, τα δεδομένα άλλαξαν, καθώς το προαιώνιο παραγωγικό σύστημα και ο δωρικός τρόπος ζωής στο νησί αποτέλεσε το βασικό ερέθισμα έλξης των νεότερων εποίκων και του τουρισμού γενικότερα.

Με βάση αυτές τις δύο μείζονες αλλαγές, η σημερινή εικόνα είναι αρκετά διαφορετική: η τεχνική υποδομή είναι ικανοποιητική, υπάρχει ένα λειτουργικό λιμάνι, ο πληθυσμός πλησιάζει τους 3000 κατοίκους και οι κατοικημένοι οικισμοί είναι πλέον τέσσερις.

Στο κεφάλαιο για την κατοίκηση στην Αλόννησο, θα δώσουμε βάρος κυρίως στον οικισμό της Χώρας, που μέσα απο την εξέλιξή του αφήνει να φανεί η μικρή ιστορία του αφανούς αυτού τόπου.

Η Χώρα Αλοννήσου

Η Χώρα Αλοννήσου είναι ο σημαντικότερος, από ιστορική και αρχιτεκτονική σκοπιά, οικισμός του νησιού. Ο οικισμός - στην ουσία ένα μικρό χωριό - αναφέρεται από τους ντόπιους και τα έγγραφα ως Αλόννησος, Παλιό Χωριό, Παλιά Αλόννησος ή Πολίχνη.

Στις περισσότερες περιπτώσεις νησιωτικών οικιστικών συστημάτων, ο όρος Χώρα εκφράζει τον τρόπο οργάνωσης μιας σύνθετης οικιστικής δομής, όπου η Χώρα είναι ο οικονομικός και κοινωνικός κόμβος ενός ακτινικού πλέγματος σχέσεων, σε στενή συνάφεια με τη θαλάσσια είσοδο. Χώρα σημαίνει δεσπόζουσα θέση πάνω σε έναν ιστό οικισμών, συχνά πολυάνθρωπων και οικονομικά στιβαρών.

Στην περίπτωση της Αλοννήσου, η Χώρα ήταν μέχρι το 1965 ο μοναδικός οικισμός σε ένα πρωτόγονο οικιστικό τοπίο, με ασθενείς συναρτήσεις με το ευρύτερο χώρο των Σποράδων. Εδώ, ο όρος Χώρα σημαίνει χωριό - οι άλλοι πυρήνες κατοίκησης ήταν απλές συνοικήσεις.

Η Χώρα Αλοννήσου βρίσκεται σε μια σχετικά προικισμένη θέση στο νοτιοδυτικό τμήμα του νησιού: είναι κτισμένη πάνω σε έναν ομαλό λόφο, στην κορυφή του οποίου επικάθειται μια ασβεστολιθική κόψη. Ο ασβεστολιθικός όγκος δίνει μια σειρά μικρές αναβλύσεις στην περίμετρο του λόφου, όπου συναντά αδιάβροχα πετρώματα, εξασφαλίζοντας κάποιους υδατικούς πόρους σε μικρή σχετικά απόσταση. Παράλληλα, η κόψη δημιουργεί μια φυσικά οχυρή στεφάνη, κατάλληλη για την ανάπτυξη ενός προστατευμένου οικιστικού χώρου.

Γύρω από το λόφο απλώνονται εκτάσεις κατάλληλες για καλλιέργεια ελιάς, οπωροφόρων και αμπελιών. Ο λόφος εποπτεύει όλες τις γύρω εκτάσεις, όπως και τις θαλάσσιες πύλες που σχηματίζουν οι κοντινοί όρμοι στα βόρεια, τα δυτικά και τα νότια. Στα δυτικά, ο Μεγάλος και ο Μικρός Μουρτιάς διευκολύνουν την επικοινωνία με την γειτονική Σκόπελο. Έτσι, αν και η Χώρα είναι ο μοναδικός ορεινός οικισμός του νησιού, έχει άμεση επαφή με τη θάλασσα και ταυτόχρονα αρκετή απόσταση ώστε να εξασφαλίζει κάποιες αμυντικές συνθήκες.

Από τα προϊστορικά χρόνια που ξεκίνησε η κατοίκηση της θέσης αυτής, η ανθρώπινη παρουσία στο λόφο δεν διακόπηκε ποτέ. Ο οικισμός καταστράφηκε, ξαναχτίστηκε και τελικά αυτοοχυρώθηκε, χάρη στη συνάφεια των εξωτερικών τοίχων της στεφάνης των οικιών της κόψης, που έτσι ονομάστηκε Κάστρο. Η ζώνη κάτω από το Κάστρο διαμορφώθηκε σε επάλληλα επίπεδα με πεζούλες, που επί αιώνες παρέμειναν υπό γεωργική χρήση. Τα πευκοδάση του λόφου μετατράπηκαν σε καυσόξυλα, οικοδομική ή ναυπηγική ξυλεία και τη θέση έπαιρνε - όταν το επέτρεπε η βόσκηση - η μεσογειακή μακκία, το μίγμα δηλαδή σκληρόφυλλων θάμνων που απλώνεται και σήμερα μέχρι τη θάλασσα. Πευκοδάση διατηρούνται στην απέναντι κορυφή, τον Καλόβουλο. Το 1965 ο ισχυρός σεισμός που έπληξε τις Σποράδες, ερήμωσε εντελώς τη Χώρα (μόνο 5 οικίες έμειναν αλώβητες). Οι κάτοικοι μετακινήθηκαν προς το Πατητήρι, όπου λίγο αργότερα υλοποιήθηκε ένα πρόγραμμα οργανωμένης δόμησης για τη στέγασή τους. Ο Νέος Οικισμός, όπως ονομάστηκε το νεότευκτο χωριό, απλώθηκε ανάμεσα στο Πατητήρι και το Βούτση και απορρόφησε όλη τη δημογραφική ανάπτυξη των επόμενων δεκαετιών.

Το 1978 ο οικισμός της Χώρας χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακός. Λίγα χρόνια μετά, τα ερειπωμένα σπίτια άρχισαν να αγοράζονται από Έλληνες και ξένους και ανακατασκευάστηκαν για να χρησιμοποιηθούν ως παραθεριστικές κατοικίες. Αυτή η μεταστροφή έσωσε τη Χώρα από την ερειπίωση, αλλά τροποποίσε το παλιό της πρόσωπο. Σήμερα, η Χώρα είναι ένας συνεκτικός οικισμός, πολύ πιο εκτεταμένος από ποτέ - οι πεζούλες πουλήθηκαν και κτίστηκαν -, που διατηρεί την πολεοδομία και τους λαβυρίνθους των καλντεριμιών της, αλλά δεν έχει πλέον μόνιμους κατοίκους και έχει περιβληθεί ένα πολύχρωμο μανδύα νεο-παραδοσιακού στυλ, που προβληματίζει το μάτι του προσεκτικού επισκέπτη. Μέσα από το περίβλημα υπάρχει όλη η αντίφαση του σύγχρονου τουριστικού προϊόντος, που συνδυάζει το αυθεντικό με το boutique. Παρόλα αυτά, η Χώρα Αλοννήσου, αν έχει χάσει το χαρακτήρα της, διατηρεί κάτι πολύ σημαντικό: το μέτρο. Η ανάγκη μετακίνησης με τα πόδια, οι μικροί όγκοι των κτισμάτων και η νησιωτική θέα αντιλογίζονται με τις όποιες εκφάνσεις των κτισμάτων και συνθέτουν μια σχετική αρμονία, που πραγματικά απουσιάζει σε οικισμούς ανάλογων προβληματισμών αλλά δυνανάλογων μεγεθών.

Το Πατητήρι

Το Πατητήρι είναι το λιμάνι του νησιού και η έδρα του δήμου Αλοννήσου. Είναι το μοναδικό εμπορικό κέντρο του νησιού και είναι εξοπλισμένο με πολλά καταστήματα τροφίμων, υλικών, εργαλείων και συσκευών, καθώς και βιοτεχνίες επισκευών και μεταποίησης. Επίσης, εδώ βρίσκονται όλες οι δημόσιες υπηρεσίες, όπως το Ταχυδρομείο, το Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών και το Κέντρο Υγείας.

Το Πατητήρι αντλεί το όνομά του από τα πατητήρια του κρασιού που λειτουργούσαν εδώ, όταν η αμπελουργία και η οινοποίηση ήταν βασικές ασχολίες των κατοίκων. Από εδώ φόρτωναν τα βαρέλια με το μούστο και το κρασί στα καΐκια που τα μετέφεραν στο Βόλο και την Εύβοια.

Σήμερα ο οικισμός φιλοξενεί τις περισσότερες εξυπηρετήσεις διαμονής, εστίασης και ψυχαγωγίας του νησιού. Το λιμάνι έχει επαρκή υποδομή για την πρόσδεση μεγάλων πλοίων και οχηματαγωγών.

Στο δεξί μέρος του όρμου, κάτω από τους εντυπωσιακούς ωχροκίτρινους βράχους, κρύβεται μια μικρή παραλία με γαλαζοπράσινα νερά.

Στο παράλιο μέτωπο δεσπόζει με τον όγκο και την αισθητική του το λαογραφικό-ιστορικό μουσείο "Κώστας & Αγγέλα Μαυρίκη", που περιέχει εκθέματα από την ιστορία, την παραγωγή και τη παράδοση του νησιού, καθώς και μια οργανωμένη έκθεση για την πειρατεία.

Το Πατητήρι διασχίζεται από νεότερο οδικό δίκτυο, μέσω του οποίου διασυνδέεται με τη Χώρα και το Βότση. Στα άκρα των παλιότερων συνοικιών ξαναβρίσκουμε τα παλιά ασβεστωμένα καλντερίμια και δρομάκια που ανηφορίζουν προς την Παλιοχωραφίνα.

Το Βότση

Το Βότση πήρε το όνομά του από το ναύαρχο Ν. Βότση, ο οποίος το 1913 είχε επισκεφθεί την περιοχή. Ο Βότσης θεωρείτο ήρωας των Βαλκανικών πολέμων, καθώς είχε καταφέρει να μπει με το τορπιλοβόλο του στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης το 1912 και να βυθίσει τουρκικό θωρηκτό "Φετχί Μπουλέντ".

Η περιοχή κατοικείτο από παλιά, αλλά ο οικισμός συγκροτήθηκε μεταπολεμικά και απέκτησε δυναμική μετά το σεισμό του 1965, οπόταν και εντάχθηκε στο σχέδιο μετεγκατάστασης του πληθυσμού της Χώρας. Σήμερα έχει σχεδόν ενωθεί με το Πατητήρι.

Είναι αγαπημένος προορισμός των επισκεπτών της Αλοννήσου, γιατί προσφέρει πολλές εξυπηρετήσεις χωρίς να έχει την αίσθηση οργανωμένου οικισμού, όπως το Πατητήρι. Έχει ένα αλιευτικό λιμανάκι και μια μικρή παραλία, αν και πολλοί προτιμούν τις κοντινές Σπαρτίνες, όπου πάνε με σύντομο μονοπάτι.

Η Στενή Βάλα

Η λέξη "Bάλα" είναι ενετικής προέλευσης ναυτικός όρος και εννοεί ένα στενό προφυλαγμένο αγκυροβόλιο. Πράγματι, η Στενή Βάλα της Αλοννήσου είναι ένας στενός όρμος με νότιο προσανατολισμό και ταυτόχρονα καλά προφυλαγμένος από τους νοτιάδες χάρη στον απέναντι όγκο της Περιστέρας.

Στο ωραίο αυτό φυσικό καταφύγιο φώλιασε μια κοινωνία ψαράδων και ακτοπλόων που έστησε ένα μικρό ψαροχώρι. Σήμερα η Στενή Βάλα παραμένει ένα ζωηρό αλιευτικό καταφύγιο όλο το χρόνο. Το καλοκαίρι έλκει τους επισκέπτες της Αλοννήσου που μαγεύονται από τον κομψό σα μικρό φιόρδ όρμο, ενώ παράλληλα φιλοξενεί τα ιστιοφόρα και φουσκωτά σκάφη που περιπλέουν τις βορινές θάλασσες των Σποράδων.

Ανάμεσα στα άλλα δεμένα σκάφη είναι και η "Oδύσσεια", το ερευνητικό της σκάφος της Eταιρίας για τη Mελέτη και Προστασία της Mεσογειακής Φώκιας (Mom). Εδώ βρίσκεται επίσης το Kέντρο Περίθαλψης της Mεσογειακής Φώκιας της Mom.

Το Μουρτερό

Το Μουρτερό είναι ένας μικρός διάσπαρτος οικισμός, χωρίς πυρήνα και εκκλησία - το ξωκλήσι του Αγίου Νεκταρίου είναι έκκεντρο και πρόσφατο. Μαζί με τα Καλαμάκια και τη ζώνη μέχρι τον Άγιο Δημήτριο, συνθέτουν μια περιοχή εποχικής κατοίκησης.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος